Цайр
| Шинж чанар | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Цайрын талст хэлтэрхий ба сублимац | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ерөнхий | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Нэр, тэмдэг, атомын дугаар | Цайр, Zn, 30 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Цуваа | Шилжилтийн металл | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Бүлэг, үе, блок | 12, 4, d | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Гадаад байдал | хөхөвтөр цайвар саарал | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| CAS дугаар | 7440-66-6 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ATC код | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Дэлхийн гадаргад эзлэх хэмжээ | 0,012 %[1] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Атомын шинж чанар [2] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Атом масс | 65,38(2)[3] u | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Атомын радиус (тооцоолсон) | 135 (142) пм | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ковалент радиус | 122 пм | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ван дер Ваальсын радиус | 139 пм | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Электрон бүтэц | [Ar] 3d10 4s2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1. Ионжилтын энерги | 9,394197(6) эВ[4] ≈ 906,4 кЖ/моль | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2. Ионжилтын энерги | 17,96439(25) эВ[4] ≈ 1.733,3 кЖ/моль | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3. Ионжилтын энерги | 39,72330(12) эВ[4] ≈ 3.832,71 кЖ/моль | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 4. Ионжилтын энерги | 59,573(19) эВ[4] ≈ 5.747,9 кЖ/моль | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 5. Ионжилтын энерги | 82,6(9) эВ[4] ≈ 7.970 кЖ/моль | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Физикийн шинж чанар [2] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Бодисын төлөв | хатуу | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Талст бүтэц | гексагональ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Нягт | 7,14 г/см3 (25 °C)[5] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Моосын хатуулаг | 2,5 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Соронзон чанар | дисоронзон (Χm = −1,6 · 10−5)[6] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Хайлах цэг | 692,68 K (419,53 °C) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Буцлах цэг | 1180 К[7] (907 °C) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Молийн эзлэхүүн | 9,16 · 10−6 м3/моль | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ууршилтын дулаан | 115 кЖ/моль [7] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Хайлах дулаан | 7,4[8] кЖ/моль | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Дууны хурд | 3700 м/сек | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Хувийн дулаан шингээлт | 388[1] Ж/(кг · К) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Цахилгаан дамжуулалт | 16,7 · 106 A/(В · м) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Дулаан дамжуулалт | 120 Вт/(м · К) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Химийн шинж чанар [2] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Исэлдэлтийн төлөв байдал | 2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Хэвийн потенциал | −0,7926 В (Zn2+ + 2 e− → Zn) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Цахилгаан сөрөг чанар | 1,65 (Паулын скала) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Изотопууд | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Өөр бусад изотопуудыг үзэх: Изотопуудын жагсаалт | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ЦСР-шинж чанар | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Аюулгүй байдлын заавар | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Боломжит ба хэрэглэх байдлыг харгалзан аль болох СИ-системийн нэгжүүдийг хэрэглэсэн болно. Хэрэв ямар нэгэн тайлбар байхгүй бол дээр өгөгдсөн утгууд хэвийн нөхцлийн утгууд болно. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Цайр нь Zn химийн тэмдэг, 30 атомын дугаар бүхий химийн элемент.
Шинж чанар
засварлахЦайр нь идэвхтэй металл ба хүчлийн уусмалаас устөрөгчийг түрж гаргана. Мөн түүнчлэн идэвхи муутай металлыг давсны уусмалаас нь түрнэ. Zn+CuSO4=Cu+ZnSO4 Мөнгөлөг цагаан өнгөтэй 420 хэмд хайлж 906 хэмд буцалдаг. Агаарт цайрын исэл үүсгэнэ. Энэ нь түүнийг цаашид исэлдхээс хамгаална. Цайрын нимгэн давхаргыг теловизорын нүүр, рентген хоолойнууд дээр түрхдэг. Энэ нь зэврэлтээс хамгаалдаг байна. Мөн насанд хүрсэн хүний биед 2,3 гр цайр агуулагддаг ба энэ нь эсэд энергийн солилцоог зохицуулдаг 300 гаруй ферментийн найрлагад оролцдог.
Түүх
засварлахЭртний металлургичид эрдэс галмей (смитсонит ZnCO3)-ийг зэс, нүүрстэй халаахад өнгөөрөө алтыг санагдуулам хэсэг үүснэ. (Үүнээс үүдэн зэс, цайрын хайлшийг гууль гэж нэрлэх болжээ.) Эрт үеэс мэдэгдэж байсан 7-н металлын тоонд цайр ордоггүй. Учир нь түүнийг цэвэр байдалтайгаар гарган авах боломжгүй байсан. Галмейг зэсгүйгээр нүүрстэй шатаахад цагаан нунтаг ZnO нь агаарт хүчилтөрөгчтэй харилцан үйлчлэлцэх явцад Цайр үүсч байжээ. Хүмүүс шинэ эриний эхэнд л цайрыг халааж үүссэн уурыг шавар саванд хөргөн шингэн болгодог. Энэ үед технологи нэлээн нарийн төвөгтэй байлаа. Химийн утга учрыг хүмүүс сайн мэдээгүй учир Х зуун гэхэд цайрыг бэлтгэх нь нууц хэвээр үлджээ. Олон зуун жилийн дараа цайрын тухай дахин дурсах болсон. Алхимич Андрэйс Либавий цайрыг эртний 7-н металлд нэгдсэн 8 дахь металл гэж нэрлэсэн. “Цинк” гэдэг нэрийг Парацельс оноосон. Цайрыг хайлуулах талаар Георг Агрикол өөрийн бүтээл болох “Уулын ажил ба металлург” номондоо бичсэн. Гэвч энэ металлыг анх 1743 онд Англид анх үйлдвэрлэлд ашигласан. Тэр үеэс хойш цайрыг ялгах аргад зарчмын өөрчлөлт гараагүй. Цайр агуулсан хүдрийг шатааж үүссэн оксидыг битүү саванд нүүрстэй халаах ба үүссэн цайрын уурыг шингэн болгоно.
Орчин үед цайрыг цайрын хүдрийг хүхрийн хүчлээр үйлчлүүлэхэд үүссэн цайрын сульфатын уусмалыг электролизоор гарган авдаг.
Цахим холбоос
засварлах
Commons: Цайр – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны санЭшлэл
засварлах- ↑ 1.0 1.1 Harry H. Binder: Lexikon der chemischen Elemente. S. Hirzel Verlag, Stuttgart 1999, ISBN 3-7776-0736-3
- ↑ Die Werte für die Eigenschaften (Infobox) sind, wenn nicht anders angegeben, aus www.webelements.com (Zink) entnommen
- ↑ IUPAC, Standard Atomic Weights Revised 2013
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 Eintrag zu zinc in Kramida, A., Ralchenko, Yu., Reader, J. und NIST ASD Team (2019): NIST Atomic Spectra Database (ver. 5.7.1). Hrsg.: NIST, Gaithersburg, MD. doi:10.18434/T4W30F (https://physics.nist.gov/asd). Abgerufen am 11. Juni 2020.
- ↑ N. N. Greenwood, A. Earnshaw: Chemie der Elemente. 1. Auflage. VCH, Weinheim 1988, ISBN 3-527-26169-9, S. 1545
- ↑ David R. Lide (Hrsg.): CRC Handbook of Chemistry and Physics. 90. Auflage. (Internet-Version: 2010), CRC Press/Taylor and Francis, Boca Raton, FL, Magnetic Susceptibility of the Elements and Inorganic Compounds, S. 4-147. Die Werte dort sind auf g/mol bezogen und in cgs-Einheiten angegeben. Der hier angegebene Wert ist der daraus berechnete maßeinheitslose SI-Wert
- ↑ 7.0 7.1 Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang: Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks. In: Journal of Chemical & Engineering Data. 56, 2011, S. 328–337, doi:10.1021/je1011086
- ↑ G. G. Graf: Zinc. In: Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. Wiley-VCH Verlag, Weinheim 2005, doi:10.1002/14356007.a28 509
- ↑ 9.0 9.1 Eintrag zu Zink, Pulver oder Staub, nicht stabilisiert in der GESTIS-Stoffdatenbank des IFA, abgerufen am 9. August 2016 (JavaScript erforderlich)
- ↑ Eintrag zu Zinc im Classification and Labelling Inventory der Европын химийн агентлаг (ECHA), abgerufen am 1. August 2016. Hersteller bzw. Inverkehrbringer können die harmonisierte Einstufung und Kennzeichnung erweitern.