Цахиур (Латин: silicium) нь Si гэж тэмдэглэгддэг химийн элемент юм. Атомын дугаар нь 14. Орчлон ертөнцийн хэмжээнд найм дахь, дэлхийн царцдаст хоёр дахь (хүчилтөрөгчийн дараа) өргөн тархалттай элемент болно. Дэлхийн царцдасын 25.7% - ыг (массын) цахиур бүрдүүлнэ.

Цахиур,  14Si
Ерөнхий шинж чанарууд
Нэр, тэмдэгцахиур, Si
Гадаад байдалталст, гадаргуугаас нь бүүдгэр цэнхэр туяа ойно
Англи дуудлага/ˈsɪlɨkən/ or /ˈsɪlɨkɒn/
SIL-ə-kən or SIL-ə-kon
Цахиур-ийн үелэх систем дэх байрлал
Устөрөгч (диатомт металл бус)
Гели (инерт хий)
Лити (шүлтийн металл)
Берилли (газрын шүлтэт металл)
Бор (химийн элемент) (металлоид)
Нүүрстөрөгч (полиатомт металл бус)
Азот (диатомт металл бус)
Хүчилтөрөгч (диатомт металл бус)
Фтор (диатомт металл бус)
Неон (инерт хий)
Натри (шүлтийн металл)
Магни (газрын шүлтэт металл)
Хөнгөн цагаан (шилжилтийн дараах металл)
Цахиур (металлоид)
Фосфор (полиатомт металл бус)
Хүхэр (полиатомт металл бус)
Хлор (диатомт металл бус)
Аргон (инерт хий)
Кали (шүлтийн металл)
Кальци (газрын шүлтэт металл)
Сканди (шилжилтийн металл)
Титан (шилжилтийн металл)
Ванади (шилжилтийн металл)
Хром (шилжилтийн металл)
Манган (шилжилтийн металл)
Төмөр (химийн элемент) (шилжилтийн металл)
Кобальт (шилжилтийн металл)
Никель (шилжилтийн металл)
Зэс (шилжилтийн металл)
Цайр (шилжилтийн металл)
Галли (шилжилтийн дараах металл)
Германи (металлоид)
Арсени (металлоид)
Селени (полиатомт металл бус)
Бром (диатомт металл бус)
Криптон (инерт хий)
Рубиди (шүлтийн металл)
Стронци (газрын шүлтэт металл)
Иттри (шилжилтийн металл)
Циркони (шилжилтийн металл)
Ниоби (шилжилтийн металл)
Молибден (шилжилтийн металл)
Технеци (шилжилтийн металл)
Рутени (шилжилтийн металл)
Роди (шилжилтийн металл)
Паллади (шилжилтийн металл)
Мөнгө (химийн элемент) (шилжилтийн металл)
Кадми (шилжилтийн металл)
Инди (шилжилтийн дараах металл)
Цагаан тугалга (шилжилтийн дараах металл)
Сурьма (металлоид)
Теллур (металлоид)
Иод (диатомт металл бус)
Ксенон (инерт хий)
Цези (шүлтийн металл)
Бари (газрын шүлтэт металл)
Лантан (лантаноид)
Цери (лантаноид)
Празеодим (лантаноид)
Неодим (лантаноид)
Промети (лантаноид)
Самари (лантаноид)
Европи (лантаноид)
Гадолини (лантаноид)
Терби (лантаноид)
Диспрози (лантаноид)
Гольми (лантаноид)
Эрби (лантаноид)
Тули (лантаноид)
Иттерби (лантаноид)
Лютеци (лантаноид)
Гафни (шилжилтийн металл)
Тантал (шилжилтийн металл)
Вольфрам (шилжилтийн металл)
Рени (шилжилтийн металл)
Осми (шилжилтийн металл)
Ириди (шилжилтийн металл)
Цагаан алт (шилжилтийн металл)
Алт (шилжилтийн металл)
Мөнгөн ус (шилжилтийн металл)
Талли (шилжилтийн дараах металл)
Хар тугалга (шилжилтийн дараах металл)
Висмут (шилжилтийн дараах металл)
Полони (шилжилтийн дараах металл)
Астат (металлоид)
Радон (инерт хий)
Франци (шүлтийн металл)
Ради (газрын шүлтэт металл)
Актини (актиноид)
Тори (актиноид)
Протактини (актиноид)
Уран (актиноид)
Нептуни (актиноид)
Плутони (актиноид)
Америци (актиноид)
Кюри (актиноид)
Беркли (актиноид)
Калифорни (актиноид)
Эйнштейни (актиноид)
Ферми (актиноид)
Менделеви (актиноид)
Нобели (актиноид)
Лоуренси (актиноид)
Резерфорди (шилжилтийн металл)
Дубни (шилжилтийн металл)
Сиборги (шилжилтийн металл)
Бори (шилжилтийн металл)
Хасси (шилжилтийн металл)
Мейтнери (unknown chemical properties)
Дармштадти (unknown chemical properties)
Рентгени (unknown chemical properties)
Коперници (шилжилтийн металл)
Нихони (unknown chemical properties)
Флерови (шилжилтийн дараах металл)
Москови (unknown chemical properties)
Ливермори (unknown chemical properties)
Теннессин (unknown chemical properties)
Оганесон (unknown chemical properties)
C

Si

Ge
хөнгөн цагаанцахиурфосфор
Цэнэгийн тоо (Z)14
Атом масс (Ar)28.085[1] (28.084–28.086)[2]
Элементийн ангилал  металлоид
Бүлэг, блокбүлэг 14 (карбон бүлэг), p-блок
Үеүе 3
Электрон бүтэц[Ne] 3s2 3p2
давхарга бүрт
2, 8, 4
Физик шинж чанарууд
Төлөвхатуу
Хайлах температур1687 K ​(1414 °C, ​2577 °F)
Буцлах температур3538 K ​(3265 °C, ​5909 °F)
Нягт т.т.2.3290 г/см3
шингэн үед,х.т.2.57 г/см3
Хайлах энтальп50.21 Ж/моль
Уурших энтальп383 кЖ/моль
Хувийн дулаан шингээлт19.789 Ж/(моль·K)
Уурын даралт
P (Pa) 1 10 100 1 k 10 k 100 k
at T (K) 1908 2102 2339 2636 3021 3537
Атомын шинж чанар
Исэлдэлтийн зэрэг4, 3, 2, 1[3] −1, −2, −3, −4 ​(амфотер исэл)
Цахилгаан сөрөг чанарПолингийн шаталбар: 1.90
Ионжилтын энерги1 дэх: 786.5 кЖ/моль
2 дахь: 1577.1 кЖ/моль
3 дахь: 3231.6 кЖ/моль
(илүү үзэх)
Атомын радиусэмпирик: 111 пм
Ковалент радиус111 pm
Ван дер Ваальсийн радиус210 pm
Бусад
Талст бүтэцАлмазан куб
Diamond cubic crystal structure for цахиур
Дууны хурд нарийн савх8433 m/s (at 20 °C)
Дулааны тэлэлт2.6 µm/(m·K) ( 25 °C-д)
Дулаан дамжуулалт149 W/(m·K)
Цахилгаан эсэргүүцэл2.3X103 Ω·m ( 20 °C-д)[4]
Хориотой бүс1.12 eV (at 300 K)
Соронзон чанардисоронзон[5]
Юнгийн модуль130–188 GPa[6]
Хөдөлгөх модуль51–80 GPa[6]
Эзлэхүүний модуль97.6 GPa[6]
Пуассоны коэффициент0.064–0.28[6]
Моосын хатуулаг7
CAS дугаар7440-21-3
Түүх
Нэрийн үүсэлЛатин 'silex' эсвэл 'silicis' - цахиур чулуу
ТаамагласанАнтуан Лавуазье (1787)
Нээсэн ба анх ялгасанЙёнс Якоб Берцелиус[7][8] (1823)
Нэр өгсөнТомас Томсон (1817)
Хамгийн тогвортой изотопууд
изо БДТ ХЗҮ ЗТ ЗЭ (MeV) ЗБ
28Si 92.23% 28Si нь 14 нейтронтой үед тогтвортой
29Si 4.67% 29Si нь 15 нейтронтой үед тогтвортой
30Si 3.1% 30Si нь 16 нейтронтой үед тогтвортой
32Si ул мөр 153 жил β 13.020 32P
үзэх · хэлэлцэх · засах· эх сурвалж

Цахиурыг шил, цемент, эмнэлэгт хэрэглэхээс гадна, хамгийн гол нь хагас дамжуулагчийн үйлдвэрлэлд өргөн хэрэглэнэ.

Цахиур нь ургамалын, ялангуяа өвслөг ургамлын метаболизмын үйл ажиллагаанд маш чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

Изотопи засварлах

Нунтагласан цахиур

22-оос 44 хүртэл атом масс бүхий изотопиуд мэдэгдэж байгаагаас 28Si (92.23%), 29Si (4.67%), ба 3030Si (3.1%) гэсэн тогтвортой изотопиуд, мөн Аргоны задралаар үүсдэг 32Si (хагас задралын хугацаа нь 170 жил) нь өргөн тархалттай болно.

Цахим холбоос засварлах

 
Wiktionary
Wiktionary: Цахиур – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу
  Commons: Цахиур – Викимедиа дуу дүрсний сан

Эшлэл засварлах

  1. Conventional Atomic Weights 2013. Commission on Isotopic Abundances and Atomic Weights
  2. Standard Atomic Weights 2013. Commission on Isotopic Abundances and Atomic Weights
  3. Ram, R. S.; et al. (1998). "Fourier Transform Emission Spectroscopy of the A2D–X2P Transition of SiH and SiD" (PDF). J. Mol. Spectr. 190: 341–352. PMID 9668026.
  4. Eranna, Golla (2014). Crystal Growth and Evaluation of Silicon for VLSI and ULSI. CRC Press. p. 7. ISBN 978-1-4822-3281-3.
  5. Magnetic susceptibility of the elements and inorganic compounds, in Lide, D. R., ed. (2005). CRC Handbook of Chemistry and Physics (86th ed.). Boca Raton (FL): CRC Press. ISBN 0-8493-0486-5.
  6. 6.0 6.1 6.2 6.3 Hopcroft, Matthew A.; Nix, William D.; Kenny, Thomas W. (2010). "What is the Young's Modulus of Silicon?". Journal of Microelectromechanical Systems. 19 (2): 229. doi:10.1109/JMEMS.2009.2039697.
  7. Weeks, Mary Elvira (1932). "The discovery of the elements: XII. Other elements isolated with the aid of potassium and sodium: beryllium, boron, silicon, and aluminum". Journal of Chemical Education. 9 (8): 1386–1412. Bibcode:1932JChEd...9.1386W. doi:10.1021/ed009p1386.
  8. Voronkov, M. G. (2007). "Silicon era". Russian Journal of Applied Chemistry. 80 (12): 2190. doi:10.1134/S1070427207120397.