Иран
Иран (Перс:ايران ), албан ёсоор Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улс нь Баруун Ази.[10][11][12] Өрнөдөд 1935 оноос өмнө Перс гэгддэг байсан учраас Ираны соёлын тайлбарт Перс гэдэг нэр нь одоо ч хэрэглэгддэг.
Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улс | |
|---|---|
| Төрийн дуулал: سرود ملی جمهوری اسلامی ایران Соруд-э Мэлли-е Жомхури-е Эслами-е Иран "Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улсын үндэсний төрийн дуулал" | |
.svg) | |
| Нийслэл ба томоохон хот | Тегеран 35°41′N 51°25′E / 35.683°N 51.417°E |
| Албан ёсны хэл | Перс хэл[2] |
| Хүлээн зөвшөөрөгдсөн орон нутгийн хэл |
|
| Угсаатны бүлгүүд | |
| Шашин | Шиит Ислам (албан ёсны) |
| Ард түмний нэршил | Иранчууд |
| Төр засаг | Нэгдмэл теократ ерөнхийлөгчийн исламын бүгд найрамдах улс |
| Али Хаменеи | |
| Мохаммад Мохбер (үүрэг гүйцэтгэгч) | |
| Мохаммад Мохбер | |
| Мохаммад Багер Галибаф | |
| Голям Хосейн Мохсени Эжеи | |
| Хууль тогтоох байгууллага | Исламын Зөвлөлдөх Хурал |
| Түүх | |
| МЭӨ 678 | |
| МЭӨ 550 | |
| МЭӨ 247 | |
| МЭ 224 | |
| 934 | |
| 1501 | |
• Афшар | 1736 |
• Кажар | 1796 |
| 12 сарын 15, 1925 он | |
| 2 сарын 11, 1979 он | |
| 12 сарын 3, 1979 он | |
| 7 сарын 28, 1989 он | |
| Газар нутаг | |
• Нийт | 1,648,195 км2 (17) |
• Усны эзлэх талбай (%) | 1.63 (2015)[5] |
| Хүн ам | |
• 2023 тооцоо | 87,590,873[6] (17) |
• Нягтаршил | 48/км2 (162) |
| ДНБ (ХАЧП) | 2023 тооцоо |
• Нийт | $1.692 их наяд[7] (22) |
• Нэг хүнд ноогдох | $19,548[7] (80) |
| ДНБ (нэрлэсэн) | 2023 тооцоо |
• Нийт | ▼$367.968 тэрбум[7] (43) |
• Нэг хүнд ноогдох | ▼ $4,252[7] (120) |
| ОТББИ (2019) | 40.9[8] дундаж |
| ХХИ (2021) | ▼ 0.783[9] өндөр · 70 |
| Мөнгөний нэгж | Ираны риал (ریال) (IRR) |
| Цагийн бүс | UTC+3:30 (ИСЦ) |
| Огнооны формат | жжжж/сс/өө (ХН) |
| Жолооны тал | баруун |
| Утасны томьёо | +98 |
| ISO 3166 код | IR |
| Домэйн нэр | |
Иран улс нь бүхэлдээ 1,648,195 км² нутагтай (дэлхийн 18 дахь том), 78 сая хүнтэй[13]. Далайн өргөн эрэг газартай, Евразийн төв дэх газар зүйн ашигтай байрлалтай гэгдэх орон юм. Хойгуураа Армени, Азербайжан, Туркменистан улсуудтай болон Каспийн тэнгис; зүүн талаараа Афганистан, Пакистан; урдуураа Персийн булан, Оманы булан; баруун талаараа Турк, Ирак улсуудтай тус тус хиллэдэг. Нийслэл болон хамгийн том хот Тегеран нь улсын улс төр, соёл урлаг, худалдаа, аж үйлдвэрийн төв болдог. Иран бол газрын тос, байгалийн хий ихтэй бөгөөд Ойрх Дорноддоо нөлөөхүйц гүрэн гэгдэнэ.
Иранд эртнээс соёл иргэншил дэлгэрч, түүхэнд тэмдэглэгдсэн төрт улс нь НТӨ 2800 оны Эламаас эхэлдэг. МЭӨ 625 онд анх Мидичүүд нэгтгэж өнөөгийн Иран үндэстний суурь тавьжээ. Тэднийг залгамжилж 1000 гаруй жилийн турш Ахемен, Аршак, Сасан гэсэн Ираны гурван улс дараалан оршиж байгаад Араб болон бусад харь улсуудын харъяанд байсаар 1551 онд Иранчуудын байгуулсан Сефевийн улс тогтож үндэстний хувьд дахин нэгтгэгджээ. Энэ улс нь Исламын шашны Шийт урсгалыг дэмжиж байснаас энэ номлол нь хүчтэй тархсан юм. Түүнээс хойш эзэн хаант ёс үргэлжилсээр 1906 онд үндсэн хуульт хаант, 1979 оны 4 сарын 1-ээс албан ёсоор Исламын Бүгд найрамдах улс болсон.
Иран улс нь НҮБ, Эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөн, ИШУБ, Газрын Тос Экспортлогч Орнуудын Байгууллага (ОПЕК) гэх байгууллагуудын үүсгэн байгуулцсан гишүүн орон. 1979 оны Үндсэн Хууль дээр нь тулгуурласан Ираны улс төрийн тогтолцоо нь өвөрмөц, төвөгтэй бүтэц бүхий удирдах албуудаас бүрдэнэ. Төрийн тэргүүн нь Дээд удирдагч. Албан ёсны шашин нь Исламын шашны Шийт урсгал бөгөөд албан ёсны хэл нь Перс хэл.
Нэр
засварлахЭртний грек түүхчдийн Πέρσης гэж бичиглэснээс Монголд Перс гэдэгтэй ижил нэрсээр олон олон хэлэнд Ираныг нэрэлдэг байна. Үндсэндээ 2-3 мянган жилийг хамруулдаг. Ираны Фарс нутгийн нэрээс үүссэн. Тэгтэл персүүд өөрсдийн нутгаа Парфян улсын үед Аряан (язгууртан), МЭ III зууны үеэс Эран гэж хэлж бичиж байв.[14] Одоо Ираны персүүд (ايران), Афганд Эран, Тажикт Эрон хэмээдэг. Өрнөдөд түгсэн нэрийг халж, улсын нэрийг нутгийнхны хэлдгээр «Иран» болгохыг 1935 онд Реза Хан шах нь олон улсад хандан хүсчээ. Энэ нь 1959 оноос бүрэн хэрэгжиж улс орныг [Иран] гэж, үндсэн ард түмнийг [перс] гэж ялгадаг болсон.[15] Перс, курд, осет ардыг багтаасан иран угсаатантай андуурахгүй (үсгийн том жижиг) байх хэрэгтэй.
Газар зүй
засварлахИран улс 1,648,195 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, Монгол Улсаас арай том буюу дэлхийн 18-р том орон юм. Хойд өргөргийн 24° — 40°, зүүн уртрагийн 44° — 64° дотор өрнө Ази, зарим талаар өмнө Азид байдаг. Хойгуураа Каспийн тэнгис (740 км урт зурвасаар), өмнүүрээ Персийн булан, Оманы буланд тулж (нийлээд 2440 км), баруун болон хойд талаараа Ирак (1458 км), Турк (499 км), Армени (35 км), Азербайжан (790 км) дөрөвтэй, зүүн хойд болон зүүн талаараа Туркменистан (992 км), Афганистан (936 км), Пакистан (909 км) гуравтай хиллэдэг. Хилийн нийт урт — 5,440 км.
Газрын тогтоц
засварлахИран цулайсан уулархаг орон. Ираны тэгш өндөрлөг гэнэ. Нутгийн баруун талаар дунджаар 3000 м өндөр Загросын нуруу 1500 км хуниран тогтжээ. Каспийн тэнгисийн урдуур Альборзын нуруу байна. Энд Ираны хамгийн өндөр цэг Дамаванд хэмээх идэвхтэй галт уул (5610 м) оршдог. Уулын нурууд улсын хилтэй ойр. Нуруудын дунд Кавир, Лут гэх хүнгүй зэлүүд давс бүхий хоёр цөл — Төв өндөрлөг (900 м) хэмээх газар байна.
Иранд хоёр хэсэг нам доор газар байна. Нэг нь Каспийн тэнгисийн эргийн, нөгөө нь Месопотамын зах болсон Хузестаны нам доор газар юм. Персийн болон Оманы булангийн эргээр уулын нуруунд тулсан нам доор нарийн зурвастай.
| Өндөр уулс | 6. Ширкух (4050 м) |
Ус зүй
засварлах
Иранд томоохон гол мөрөн, нуур цөөн. Загросын нуруунаас эх авч Персийн буланг чиглэн 950 км урсдаг Каруныг усан замын тээвэрт ашиглана. Кархе, Дез, Заянде гэсэн томоохон гол бий. Урмиа гэж давстай, том нуур бий.
Уур амьсгал
засварлахИраны уур амьсгал нэгэн янз биш. Нутгийн баруун хойд хэсгээр өвөлдөө хүйтэн, цастай, хавар намартаа бороотой, зундаа л халуун байдаг бол урд нутгаар жилийн турш хуурай, халуун. Хузестаны нам доор газар зуны улиралд чийглэг уур амьсгалтай.
Ираны ихэнх нутагт хур тунадас бага, жилд дунджаар 250 мм байна. Каспийн тэнгисийн баруунтаа 1,000 мм, Каспийн тэнгисийн эрэг, Загросын нуруугаар 500 м байдаг бол Төв тэгш өндөрлөгийн цөл газарт 100 мм-ээс бага хур тундастай ажээ.
Амьтан ургамал
засварлахХонь, ямаа, үхэр, адуу, усны үхэр, илжиг, тэмээ зэрэг мал, гургуул, ятуу, бүргэд, өрөвтас зэрэг шувуу олон байна. Азийн үчимбэр (одоо Ираны үчимбэр) гэж нэн ховор зүйлийн амьтан бий. Зэрлэг амьтдаас баавгай, үнэг, чоно, зэрлэг гахай, гөрөөс, цоохор ирвэс бий. Арслан, бар нь байхгүй болсон.[16]
Ашигт малтмал
засварлахГазрын тос, шатдаг хий, нүүрс, хром, зэс, төмрийн хүдэр, хар тугалга, цайр, манганы нөөцтэй.
Нийгэм соёл
засварлахХүн ам зүй
засварлах| Яс, үндэс, угсаа | Хувь | Шашин |
|---|---|---|
| Перс үндэстэн | 61% | шийт |
| Азербайжан үндэстэн | 16% | шийт |
| Курд үндэстэн | 10% | суннит |
| Лур ястан | 6% | шийт |
| Араб угсаатан | 2% | шийт |
| Балуч ястан | 2% | суннит |
| бусад ард түмэн | 2% | олон янз |
| Он | Хүн ам |
|---|---|
| 1500 | 4,000,000 |
| 1800 | 7,000,000 |
| 1900 | 9,860,000 |
| 1956 | 18,954,704 |
| 1976 | 33,708,744 |
| 1996 | 60,055,488 |
| 2011 | 75,149,669 |
1950—1990 оны хооронд Иран улсын хүн амын тоо огцом өссөн бөгөөд 2011 онд 75,149,669-аар тоологджээ. 61 хувь нь 30–аас доош насны хүүхэд залуус. Жилийн дундаж өсөлт — 1.3%. Хүн амын нягт — 46 хүн/км², бичиг үсэг тайлагдалт — 84%, хотжилт — 71%.
Ираны 4 сая гаруй хүн 1979 оны хувьсгалаас хойш голдуу гадаадын олон оронд дүрвэн цагаачилсан бол эсрэгээр Афганистан, Иракаас голдуу 1 сая гаруй хүн Иранд цагаачлан иржээ.
Иран олон угсаатан, үндэстэн, ястнаас бүрдэнэ. Хүн амын 61% ᠋перс үндэстэн, 16% азербайжан, 10% курд, 6% лур, 2% араб, 2% балуч, 2% туркмен бол нэг хувь хүрэхгүй армен, гүрж, черкес, ассир ард бас байна. Ард түмэн болгон өөрийн хэлээр ярьдаг. Нэг бол перс төрлийн хэлтэй иран угсаатан (᠋перс, курд, лур, балуч), нэг бол нэг шашин (99.4% — ислам), нэг дэгтэн (эндэхийн перс, азербайжан, арабчууд бүгд шийт — 90%) байдаг учир зөрчил тэмцэл бага. Тэгээд бүгд перс соёлоор эртнээс биендээ дасан зохицчихсон. Перс хэл, исламын шийт ёс энд албан ёсных байдаг.
Хот суурин
засварлахИран маш хурдтай хотжиж байгаа. Одоо 71 хувь хотод аж төрөн суугаа бол 2030 онд 80% хүрэх төлөвтэй.[17]
Урлаг спорт
засварлахИранд эртнээс уран зохиол, дүрслэх урлаг, гүн ухаан, анагаах ухаан, барилга урлал хөгжсөн. ᠌
Перс хивс гэж эртнээсээ зартай. Одоо дэлхийн гараар нэхсэн хивсний зах зээлийн 30% дангаар эзэлж байна.
Перст математик, геометр, одон орныг уран барилгатай (сүм хийд, орд харш голцуу) хослуулж чадсан бөгөөд эндээс эргэн тойрны олон оронд дэлгэрчээ. ᠌
Перс уран зураг монголчууд ирж эзэн сууснаар их хөгжсөн. Перс хэлээр шүлэг бичсэн нь арвин баян. Диваажин, тамын хоорондох үлгэр домог хэмжээлшгүй. Фирдоуси (940—1020), Омар Хайям (1048—1131) гээд олон яруу найрагчийг дурдаж болно. Мөн тэр үеийн Авиценн буюу Ибн Син анагаах ухааны 450 гаруй судар бичиж үлдээсэн. Ираны гүн ухаанд эхлээд Зороастрын шашин, хожим Исламын шашин нөлөөлсөн. Маш олон зүйлийн хөгжмийн зэмсэг бүтээгдсэн.
Иранд аргын тооллолын жил болгоны 3-р сарын 21-нд өөрийн цаг тооллын шинэ жил Наурызын баяр тэмдэглэдэг бөгөөд түүнээс урьтаж галын наадам явуулдаг. Зуны баяр — усан наадам 7-р сарын эхээр тохиодог.
Иранд кино урлаг хөгжсөн. Ираны кино Өрнөдөд Хятадын кинотай адилаар үнэлэгдэж шагнал авдаг байна.
Иранд олон төрлийн хоол байна. Кебаб (татсан махны шорлог) байна. Хар түрс идэхээр хийдэг.
Иранд поло үүссэн. Иран хүчит бөх (чөлөөт бөх), хүндийг өргөгчдөөрөө зартай. Хөлбөмбөг, бэйсбол тоглоно. Уулнаас цанаар гулгахад тохиромжтой. Иран зуны олимпоос 15 алтан медаль хүртээд байгаа бол өвлийнхөөс шагналгүй гар хоосон байдаг байна.
Түүх
засварлах
Эртний Перс
засварлахЗагросын нуруунаас чулуун зэвсгийн олдвор олддог. Иранд эртнээс төр улс үүсчээ. Анхны овог аймгуудаас Суз нийслэлтэй Элам түүхэнд үлджээ. МЭӨ II мянганаас Евразийн өргөн уудам нутагт иран угсаатан бүрэлдэж байснаас Мид (МЭӨ 678–549 он), Ахемены улс (МЭӨ 550–330 он), Селиекусын улс (грекийн жанжны), Парфян (МЭӨ 247 – МЭ 224 он) зэрэг гүрэн улс тогтжээ. Түүний дараа мөн перс эзэнтэй Сасаны улс (224–652) Ктесифон буюу өнөөгийнхөөр Багдадад төвлөж байсан. Ахемены улсыг II Кир хаан үндэслэж агуу нэрээ дуурсгаж явсан бол III Дариус хаан Македоны Александрт дийлдэж улсаа алдаж байв.
Эртний Перс өрнө Азид дэндүү ноёрхож байсан бөгөөд баруун хил нь Грек, Ром, дорно зүгт Арал тэнгис, Инд мөрөн хүрдэг байжээ.
Харь ноён
засварлах633 онд өрнөөс Умарын толгойлсон хотон араб ирж, иргэний дайнтай байсан Сасаны улсыг мөхөөгөөд бүрэн эзэлжээ. Зороастрын шашны нөлөө буурч иран угсаатан ислам шашинтай хотон хүмүүс болсон түүх ийн эхэлжээ. Сөргүүлээд Омеян (Дамаскийн) араб улс перс түшмэдээр дамжуулан перс соёлыг их хүртжээ.
Дараа нь Аббасидын (Багдадын) халифт улс тогтоход иранчууд их эрхтэй болжээ. Үүнээс Тахир (821–873), Саффар (861–1003), Саманы улс (819–1005) гээд иран улсууд зай гарган тогтож байсан. XX зуунд Багдадын халиф Персийг үндсэндээ захирахаа байсанд Буин улс (934–1062) нөлөөлсөн бол Буинхныг сельжук түрэгүүд цохьжээ. Омеян улсын үед Персийн хүн амын 10%, Аббасын үед 40%, XI зуун болоход 100% лалын шашинтан болжээ. Иран исламжсан энэ хэдэн зуундаа харин арабчлагдаагүй бөгөөд хэл соёлоо улам тодотгож персчилж авсан байна. Энэ үед персийн уран зохиол, анагаах ухаан, математик хөгжжээ.
1219–1224 онд түрэг-перс соёлтой Хорезм буюу Сартуул улсыг Чингис хааны монгол цэрэг дайлаар ирж мөхөөжээ. 1256 онд Мөнх хааны дүү Хүлэгү цэрэг захиран ирж улс байгуулан суусан нь Хүлэгүгийн Улс (персээр Ильханан буюу Улсын ханы улс) байв. 1370 онд бас нэгэн байлдан дагуулагч Төмөр хааны улсад Персийг нэгтгэж 156 жилийг үджээ. Эдгээр улсын хаад бас л персд ууссан байна.
Персийн сэргэлт
засварлах1000 жилийн турш олигтой улс байгуулаагүй байсан персүүд XVI зуунд Сафавын улс (1502–1736)-ыг байгуулжээ. Сафавын улс орчин үеийн Иран улсын эхлэл болсон. Үндэслэгч I Исмаил нийтээрээ исламын суннит дэгтэй байсныг албан ёсоор шийт болгосноор исламын шашны нэгэн том урсгал хөлөө олжээ. Эсфаханд нийслэлтэй энэ Сафавын улс томорч өрнө зүгт Осман, дорно зүгт Их Моголтой мөчөөрхөж байв. 1587–1629 онд төр барьсан I Аббас хаан газар нутгаа их тэлж байсан бол урагшгүй Солтан Хусейн 1722 онд улсаа алджээ.
Түүний дараа угаас Перст нутагтай, түрэг угсааны Афшарын (1736–1796), Кажарын (1796–1925) гээд хоёр улс Машхад, Тегеранд төвлөж өнөөгийн газар нутаг үндсэндээ тогтсон байна. 1921 онд Реза Хан 20 жилийн улс төрийн давамгайллаа бататган төр эргүүлж хаан (иранаар шах хэмээн цоллодог) болсон нь Пахлавийн төр (1925–1979) байж, Ираны сүүлчийн хаан ураг байсан билээ.
1941 онд Англи-Зөвлөлтийн хүчин халдаж Персийн замыг үүсгэсний сацуу Реза Ханыг шахамдуулж хүү Мохаммед Реза нь хаан болов. 1951 онд ерөнхий сайдаар сонгогдсон Мохаммед Мосаддык нефтийн үйлдвэр, уурхайдыг улсын өмчид авч ард түмэнд үнэлэгдсэн ч 1953 онд Англи-Америкийн оролцсон эргэлтээр огцорчээ. Мохаммед Реза шах Хүйтэн дайны жилүүдэд Америктай ойр байж «Цагаан хувьсгал» хэмээн өрнөжих бодлого барьсан бол Рухолла Хомейни аятолла үүнийг буруушааж хоригдож, цөлөгдөж байв.
Бүгд найрамдах улс
засварлах1977 оноос дарангуй шахыг эсэргүүцсэн жагсаал хөдөлгөөн үүсч 1979 онд шах гадаадад зайлан дүрвэж, хаант засаг халагдаж, Исламын бүгд найрамдах улс үүсээд Хомейни аятолла (Аллахын гэрч) уригдан «Дээд удирдагч» (рахбар) болжээ. Тогтворгүй байдлыг далимдуулан Ирак хөршийн ерөнхийлөгч Саддам Хуссейн Иран-Иракийн дайн (1980–1988)–ыг дэгдээсэн ч 1982 он гэхэд Иран эзлэгдсэн газраа эргүүлж авч чадсан байдаг. 1989 онд Али Хаменеи дээд удирдагч болсон. Дайны хохирлоо нөхөхөөр Акбар Хашеми Рафсанжани бизнесийг дэмжих бодлого явуулсан бол Мохаммад Хатами ерөнхийлөгч улам чөлөөлж, ардчилсан болгожээ. 2005 онд консерватив Махмуд Ахмадинежад сонгогдож байсан бол 2013 онд Хасан Рухани сонгогдоод одоо улсын Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байна.
Төр улс
засварлахТөр засаг
засварлахИран улс 1979 оны үндсэн хуулиа шинэчилж исламын бүгд найрамдах улс болжээ. Дэлхийд шашин төрийг хослуулан байгаа цөөн улсын нэг юм.
- Дээд удирдагч (рахбар) — Төрийн тэргүүн, чиг бодлого заагч, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч. Шүүх болон цагдаагийн байгууллагын даргыг, хяналтын зөвлөлийн 12 гишүүнийг 6-г томилно. Харин Шинжээчдийн зөвлөлийн өмнө дүгнүүлдэг.
- Ерөнхийлөгч — Үндсэн хуулийг батлан сахиулагч, Төрийн гүйцэтгэх байгууллагын тэргүүн. Сайд нарын зөвлөлийг бүрдүүлж, засгийн газрыг ажиллуулна. Доороо 8 дэд ерөнхийлөгч, 21 сайдтай. Иргэдийн шууд санал хураалтаар 4 жил хугацаанд ажиллах, дахин нэг сонгогдох эрхтэй. Гол шийдвэрээ дээд удирдагчтай зөвшилцөнө.
- Исламын зөвлөлдөх хурал— нэг танхимын 290 гишүүн бүхий улсын хууль тогтоох хурлын байгууллага. Хувьсгалаас өмнө хоёр танхимтай байсан. 4 жилийн хугацаатай иргэдээс шууд саналаар бүрддэг. Хууль, олон улсын гэрээ хэлэлцээр, улсын төсөв батлах үндсэн үүрэгтэй. 2012 оны сонгуулиар уламжлагчид 182, шинэчлэгчид 75, барьцгүй тал 33 суудал авсан.
- Хяналтын зөвлөл — үндсэн хуулийг сахиулах үүрэгтэй. 6 гишүүнийг дээд удирдагч, үлдсэн 6-г улсын хурлаас томилдог.
Гадаад харилцаа
засварлах
Иран өмнө нь ЗХУ-ын түрэлтийг сөрж АНУ-тай дотно, Өрнө дахинд хандтай байсан бол АНУ-ын эсрэг тэмцсэн 1979 оны хувьсгалын шийдлээр Америк төдийгүй Өрнийн орнуудтай таарамжгүй харилцаатай болсон. Хувьсгалын дараа Арабын улсуудтай харилцаа муудсан. 1980 онд Ирак Ираны газрын тостой нутаг руу халдан довтлоход сөргүүлээд Иран Иракт өөрийн чигтэй хувьсгал гаргахыг оролджээ. 1990 оноос Европтой энгийн харьцах болсон. Чечений (осеттой залгаа) салан тусгаарлах тэмцлийг дэмжсэн нь Орост таалагдаагүй ч бусад хамтын эрх ашгийн үүднээс нааштай харилцдаг болж байна. Харин АНУ-ын холбоотон Израильтай сөргөлдсөөр байгаа.
Иран дэлхийн ихэнх улстай, тэр дундаа Монгол Улстай 1971 оны 5-р сарын 20-нд дипломат харилцаа тогтоосон. Харин АНУ-тай дипломат харилцаагүй, Израилыг бүрэн эрхт улс гэж хүлээн зөвшөөрдөггүй. Иран Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага, Газрын Тос Экспортлогч Орнуудын Байгууллага зэрэг олон улсын байгууллагад гишүүний статустай. Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад гишүүнээр элсэх өргөдлөө 2022 онд өгөөд байгаа.
Орон нутаг
засварлах
Иран улс эхлээд остан (муж) гэсэн нэгжээр хуваагдана. Остан нь дотроо 321 шахрестан (газар нутаг, хүн амын тоо, эрэмбэ дэсээр монголоор хошуу гэж) болно. Дотроо 740 бахш (сум), 982 шахр (хот суурин)-д хуваагдана. Ираны 31 муж:
|
1. Тегеран |
11. Хамадан |
21. Систан-Белужистан |
Аж байдал
засварлахЭдийн засаг
засварлахИран улс 2012 онд нэрлэсэн үнээр 548.590 тэрбум ам.доллар, худалдан авах чадвараар тэгшитгэсэн үнээр 988.437 тэрбум ам.долларын бүтээгдэхүүн дотооддоо үйлдвэрлэн хэрэглэсэн нь дэлхийн 194 улсад харьцуулахад харгалзан 21, 17-р их дүн юм. ХАЧТ дүнгээр нэг хүнд 12,478 $ оногдож байгаа дунджаас дээгүүр орлого бүхий орон юм. Задалвал үйлчилгээнд 45%, аж үйлдвэрт 45% (газрын тос, шатдаг хий голлодог), хөдөө аж ахуйд 10% босч байна.
Зам тээвэр
засварлахИран улс 1,435 мм-ийн цариг бүхий 11,106 км төмөр замтай. Төмөр зам нь нутгийн баруун хойноос зүүн урагш, баруун урдаас зүүн хойш хүрсэн хэрээс маягийн хэлбэртэй, нийслэл Тегеранд огтолцдог. Тегераны метро 2000 онд ашиглалтанд орсон. Улс даяар 172,927 км авто замтайгаас 125,908 км нь цардмал. 2010 онд 11 сая авто тээврийн хэрэгсэл байгаагаас ихэнхийг өөрийн оронд үйлдвэрлэж, угсарчээ. Карун голоор 850 км усан замын тээвэртэй. Улс даяар нийт 316 иргэний тээврийн нисэх буудалтайгаас олон улсын 8, агаарын хилийн 21, орон нутгийн 25 гээд 54-ийг идэвхтэй хэрэглэдэг.
Ираны далайн боомтууд 150–200 сая тн ачаа хүлээн авдаг. Ассалуйе, Бандар-Аббас, Бандар-Хомейни гурван боомтоор бүх ачааны 90% дамждаг.
Цахим холбоос
засварлах
Commons: ایران – Викимедиа дуу дүрсний сан
Эх сурвалж
засварлах- ↑ Jeroen Temperman (2010). State-Religion Relationships and Human Rights Law: Towards a Right to Religiously Neutral Governance. Brill. pp. 87–. ISBN 978-90-04-18148-9.
The official motto of Iran is [the] Takbir ('God is the Greatest' or 'God is Great'). Transliteration Allahu Akbar. As referred to in art. 18 of the constitution of Iran (1979). The de facto motto however is: 'Independence, freedom, the Islamic Republic.Загвар:'-
- ↑ 2.0 2.1 "Constition of Islamic Republic of Iran, Chapter II: The Official Language, Script, Calendar, and Flag of the Country, Article 15". Iran Chamber Society. Эх хувилбараас архивласан: 9 June 2023. Татаж авсан: 9 June 2023.
- ↑ "Iran – Languages". Encyclopedia Britannica (англи хэлээр). Татаж авсан: 9 January 2020.
- ↑ Иш татахад гарсан алдаа: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedCIA - ↑ "Surface water and surface water change". Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Татаж авсан: 11 October 2020.
- ↑ "Iran". The World Factbook (2024 ed.). АНУ-ын Тагнуулын төв газар. Татаж авсан: 22 June 2023.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 "World Economic Outlook Database, April 2023". IMF.org. International Monetary Fund. April 2023. Татаж авсан: April 11, 2023.
- ↑ "Gini index". World Bank. Татаж авсан: 13 January 2023.
- ↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (англи хэлээр). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Татаж авсан: 8 September 2022.
- ↑ "Iran Country Profile". BBC NEWS. Татаж авсан: 8 August 2012.
- ↑ ""CESWW" – Definition of Central Eurasia". Cesww.fas.harvard.edu. Эх хувилбараас архивласан: 5 Наймдугаар сар 2010. Татаж авсан: 1 August 2010.
- ↑ "Iran Guide". National Geographic. 14 June 2013. Татаж авсан: 21 June 2013.
- ↑ "CIA Factbook – 2010". Cia.gov. Эх хувилбараас архивласан: 2012-02-03. Татаж авсан: 2011-09-14.
- ↑ MacKenzie, David Niel (1998), "Ērān, Ērānšahr", Encyclopedia Iranica, vol. 8, Costa Mesa: Mazda, <http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah>
- ↑ "Renaming Persia". persiansarenotarabs.com. 2007. Татаж авсан: 26 Apr 2011.
- ↑ Guggisberg, C.A.W. (1961). Simba: The Life of the Lion. Howard Timmins, Cape Town.
- ↑ "Islamic Azad University". Retrieved 28 January 2008". Wayback.archive.org. 10 November 2007. Retrieved 21 June 2013.