Турк (Турк: Türkiye [ˈtyɾcije]), албан ёсоор Бүгд Найрамдах Түрк Улс (Турк: Türkiye Cumhuriyeti [ˈtyɾcije dʒumˈhuːɾijeti]), нь тив дамнасан зүүн Европ болон өрнөд Азийн улс юм. Баруунаас нар зөв тойруулвал Грек, Болгар, Гүрж, Армени, Азербайжан, Иран, Ирак, Сири гэх 8 улстай хиллэдэг. Мөн урд, баруун, хойд талуудаараа Газар дундын тэнгис, Эгейн тэнгис, Хар тэнгисээр хүрээлүүлдэг байна. Гантиг тэнгис, Босфорын, Дарданеллын хоолойнуудаар тивүүдийг заагладаг. Нийслэл нь Анкара, хамгийн том хот нь Стамбул. Нийтээрээ шахуу Ислам шашны шүтлэгтэй, албан ёсны хэл нь Турк, бас Иран гаралтай өөрсдийн хэлээр ярилцдаг Курд, Заза нар байдаг.

Бүгд Найрамдах Турк Улс
ᠪᠦᢉᠦᠳᠡ
ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ
ᠲᠦᠷᠻ
ᠤᠯᠤᠰ
Türkiye Cumhuriyeti (Турк)
Төрийн дуулал: 
İstiklal Marşı (Турк)
"Тусгаар тогтнолын марш"
Location of Турк
НийслэлАнкара
39°N 35°E / 39°N 35°E / 39; 35Солбицол: 39°N 35°E / 39°N 35°E / 39; 35
Томоохон хотИстанбул
41°1′N 28°57′E / 41.017°N 28.950°E / 41.017; 28.950
Албан ёсны хэлТурк хэл[1][2]
Ярианы хэл
  • Голдуу турк хэл[3]
Угсаатны бүлгүүд
(2016)[4]
Ард түмний нэршилТуркууд
Төр засагНэгдмэл ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс
Режеп Тайип Эрдоан
Жевдет Йылмаз
Нуман Куртулмуш
Кадир Өзкая
Хууль тогтоох байгууллагаҮндэсний Их Хурал
Түүх
1299 оны ойролцоо
5 сарын 19, 1919
4 сарын 23, 1920
11 сарын 1, 1922
7 сарын 24, 1923
10 сарын 29, 1923
11 сарын 9, 1982[5]
Газар нутаг
• Нийт
783,356 км2 (36)
• Усны эзлэх талбай (%)
2.03[6]
• Нягтаршил
111[7]/км2 (83)
ДНБ (ХАЧТ)2024 тооцоо
• Нийт
$3.832 их наяд[8] (11)
• Нэг хүнд ноогдох
$43,921[8] (46th)
ДНБ (нэрлэсэн)2024 тооцоо
• Нийт
$1.114 их наяд[8] (18)
• Нэг хүнд ноогдох
$12,765[8] (71)
ОТББИ (2019)Steady 41.9[9]
дундаж
ХХИ (2021) 0.838[10]
маш өндөр · 48
Мөнгөний нэгжТуркийн лир () (TRY)
Цагийн бүсUTC+3 (TRT)
Огнооны форматөө.сс.жжжж (МЭ)
Жолооны талбаруун гарын
Утасны томьёо+90
Домэйн нэр.tr

Огуз түрэгүүд 11-р зууны үест одоогийн нутагт нүүдэллэн иржээ. Тухайн үед Түрэгийн Селжүкүүд баруун Азид ноёлж байгаад улс нь мөхсөний дараа Анатолийн хойгт (Туркийн Азийн нутаг) хүч нь шилжиж, Османы эзэнт гүрэн тогтож хүчирхэгжсээр Балканы хойг, Баруун Ази, Хойд Африкийг нэгтгэн (Өрнөдийн нэрлэдгээр Ойрх Дорнодыг) захирч байсан. Дэлхийн 1-р дайнд ялагдсанаар гүрэн задарч, дайнд ялсан улсуудын мэдэлд хуваагдсан үед Мустафа Кемал Ататүрк чөлөөлөх дайныг удирдан ялснаар 1923 онд одоогийн Бүгд Найрамдах Турк Улс байгуулагдсан.

Олон улсын Хөл бөмбөгийн холбоо, Олимпын хороодод бол Европын улс гэж явдаг. Эдийн засаг, улс төрийнхөө хувьд ч европ тивийн гишүүн гэгдэж, одоогийн байдлаар Европын Холбооны гишүүн улс болохоор албан ёсоор нэрээ дэвшүүлээд байна.

Нэр

Туркууд голлон амьдардаг учир энэ улс орныг Түрк гэнэ. Турк хэлээр [түүрькие] гэж хэлээд Türkiye гэж бичдэг. Үүнээс монголоор [Тү́рк] / [Түүрк] гэж дуудна. Мөн Монголчууд Турк гэж бичээд [Туурк] гэж дуудаж хэвшсэн. Харин монгол бичгээр яаж ч хэлсэн "түрк" гэж бичдэг. Энэ хос нэр нь Түрэгийн Билгэ хааны хөшөөнөө түрүк (монгол бичгээр түрүг, халимаг кириллээр түрг) гэж бичсэн «Түрэг» гэдэг үгний балархай эгшиг гээгдэж богиноссон хэлбэр бололтой. Удаах үе -ие нь Араб хэл бичгийн -ияя, Грек, Латин, Англи -иа, Орос -ия гэдэгтэй дүйх монголоор «-ын газар», «орон», «улс» гэсэн утгат дагавар юм. Сонирхвол энэ улсыг англиар Turkey [төөрки], оросоор Ту́рция, хасагаар Түркия, хятадаар 土耳其 [түөрци] гэдэг.

Улс төр

 
Режеп Тайип Эрдоган

Өнөөгийн Түрк улс бол парламентийн эрх мэдэл давамгайлсан төлөөллийн ардчилсан дэглэм, нэгдмэл байгууламж бүхий бүгд найрамдах засаглалтай улс юм. 1923 онд БНУ болсоноос хойш шашин төр хоёрыг ангид болгож хэвшүүлжээ.[11] Өнөөдөр үйлчилж буй үндсэн хууль 1982 онд батлагдсан. Түркт өмнө нь 1876, 1921, 1924, 1961 онуудын Үндсэн хууль үйлчилж байжээ. Улсын ерөнхийлөгч бол тус улсын төрийн тэргүүн. Таван жилээр сонгогддог ерөнхийлөгчийн үүрэг харьцангуй бага, бэлгэдлийн шинж чанартай байна. 2007 онд Абдулла Гюль тус улсын 11 дугаар ерөнхийлөгч болон сонгогджээ.[12] Ерөнхий сайд сайд нараа томилж, Засгийн газраа бүрдүүлж төрийн бодлого үйл ажиллагааг эрхлэн хэрэгжүүлдэг. Улсын хурал (парламент) нь нэг танхимт Түрк Улсын Их Хурал (товчоор ТУИХ, түркээр Türkiye Büyük Millet Meclisi) болно. Шүүх эрх мэдэлд хууль тогтоох, хэрэгжүүлэх эрх мэдэлтэн нөлөөлж чадахгүй. Улсын шүүх (Danıştay) нь төр засгийн маргааныг шийддэг бол бусад зарга маргааныг Зарга таслах газар (Yargıtay) авч хэлэлцдэг.[13]

 
Түрк улсын их хурлын танхимд АНУ-ын Обама үг хэлж байгаа нь

Түркийн Улсын Их хуралд илүү олон суудал эзлэсэн намын дарга ерөнхий сайд болдог уламжлал бараг тогтжээ. Өнөөгийн ерөнхий сайд 2003 оноос хойш гурван удаа дараалан сонгогдоод байгаа Режеп Тайип Эрдоан юм.[14] Сайд хүн улсын хурлын гишүүн байх ёсгүй боловч гишүүн давхар сайдын ажилтай байх нь Түркт ердийн үзэгдэл болчихсон. Улсын хурлын 550 суудлыг сонгуулийн 85 тойрогт намуудын цуглуулсан дэмжлэгийг нэгтгэн хувь тэнцүүлж намын жагсаалтын дээрээс эхлэн оноодог. 2004 онд 50 нам бүртгэлтэй байсан.[15] Шашнаар ялгаварлах, улсыг салган бутаргах үйлдэл илэрвэл намын санхүүжилт, үйл ажиллагааг улсын шүүх хорьдог.[16][17]

Гадаад харилцаа

 
Их хорин орны тоонд Түрк улс багтдаг

Түрк улс Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага (1945), Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага (1961), ИШОБ (1969), Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага (1973), ЭЗХАБ (1985), ХТХЭЗХАБ (1992), Хө-8 (1997), Их 20 (1999) зэрэг олон улсын байгууллага холбоодыг анх байгуулцаж, гишүүн болсон юм. БНТУ ер нь Азийн гэхээсээ эдийн засгийн хөгжил ойр Европын орнуудтай илүү дотно хамтарч ажилладаг. Тухайлбал хүйтэн дайны үед УАЦЭ (НАТО)-д 1952 онд гишүүнээр элсэж, ЗХУ-г сөрөх АНУ-ын холбоотон болж байсан бөгөөд 1987 онд ЕЭЗХН-т гишүүн элсэж, 2005 онд Европын Холбоо (ЕХ)-той хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулж байсан.[18] Түрк 1974 онд БНКипУ-тай харьцаа муудаж, улс гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзаж, харин Киприйн умард хагаст 1983 онд Кипрээс тусгаар тогтносон УКБНТҮ (Умар Кипр)-ийг хүлээн зөвшөөрсөн цор ганц улс болжээ.[19] Бүрэн эрхт Кипр улсыг салгаж хуваасан энэ хэргээс болж Түрк ЕХ, УАЦЭ (НАТО)-ээс зэмлэл хүртэж, ЕХ-д элсэж чадахгүй байгаа юм.[19] 1991 онд ЗХУ задарснаас хойш шинээр үүссэн Түрэг угсаатны Азербайжан болон Дундад Азийн орнуудтай хэл соёл, эдийн засаг, улс төрийн сайн харилцааг өргөжүүлжээ.[20]

Засаг захиргааны хуваарь

Түрк улсын төрөөс бүхэл орноо 81 «ил» (il, цар хүрээгээр нь монголчловол «аймаг») болгон хувааж засч захирдаг. Аймгууд дотроо 923 «илчэ» (ilçe, цар хүрээгээр нь монголчловол «сум») болж хуваагдана. 81 аймгаа ойр шадраар нь 7 «бөлгэ» (bölge, үгээр нь монголчловол «бүлэг», утгаар нь «муж», аль эсвэл «бүс») болгон бүсчлэх юм уу мужлан хөгжүүлдэг.

Өдгөө нэг ил (аймаг)-д дунджаар 9670 км2 газар, 933,000 хүн ноогдож байна. Тэдгээрийн нэр, хил хязгаарыг доор харууллаа.

Анкара
Кыркларели
Эдирне
Текирдаг
Чанаккале
Балыкесир
Бурса
Ялова
Стамбул
Кожаэли
Сакарья
Дюзже
Зонгулдак
Болу
Билежик
Эскишехир
Кютахья
Маниса
Измир
Айдын
Мугла
Денизли
Бурдур
Ушак
Афьонкарахисар
Ыспарта
Анталья
Конья
Мерсин
Караман
Аксарай
Кыршехир
Кырыккале
Чанкыры
Карабюк
Бартын
Кастамону
Синоп
Чорум
Йозгат
Невшехир
Нигде
Адана
Хатай
Османие
Кахраманмараш
Кайсери
Сивас
Токат
Амасья
Самсун
Орду
Гиресун
Эрзинжан
Малатья
Газиантеп
Килис
Шанлыурфа
Адыяман
Гюмюшхане
Трабзон
Ризе
Байбурт
Эрзурум
Артвин
Ардахан
Карс
Агры
Ыгдыр
Тунжели
Элязыг
Диярбакыр
Мардин
Батман
Сиирт
Ширнак
Битлис
Бингёль
Муш
Ван
Хаккяри
 


Газар нутаг

 
Турк орны байр зүйн газрын зураг

Турк орон 800 км өргөн, 1600 км урт бүхий бараг тэгш өнцөгт хэлбэрийн 783,562 км2 газрыг эзлэн оршдог.[21] Газар нутгийн хэмжээгээр 37-р том орон бөгөөд Европ Ази хоёр тивийг дамнан тогтсоноор олон улсын зам харилцааны чухал харгуй болжээ.[22] Туркийн нийт нутгийн 97% (үндсэндээ Анатолийн хойг) нь Ази, 3% (дорно Фрак) нь Европ тивд харъяалагддаг.[23] Энэ хоёр хэсгийг Босфорын хоолой, Гантиг тэнгис, Дарданеллын хоолой гурав цувран заагласан байна. Түрк орныг өрнө өмнө зүгээс Газар дундын тэнгис, өрнөөс Эгейн тэнгис, умраас Хар тэнгис хүрээлж, дорно зүгийн урт зурвасаар бусад улстай хиллэдэг. Тухайлбал дорно талаараа Гүрж (252 км зурвасаар хиллэнэ), Армени (268 км), Азербайжан (9 км), Иран (499 км), Ирак (352 км), Сири (822) таван улстай, Европын өрнө талаараа Грек (240 км) Болгар (206 км) хоёртой хил залгадаг. Нутгийн ихэнх нь субтропикийн уур амьсгалтай. Хар тэнгисийн эрэг дагуу 3000 мм хүртэл тунадас унадаг. Баруун Понтийн уулс, Тавра, Баруун Анатолийн хөндийгөөөр хуурай зун, чийглэг өвөлтэй. Төв хэсгийн уулархаг нутаг хагас цөлийн уур амьсгалтай тул зун нь халуун, зарим жил сэрүүн, хүйтэн өвөл болдог. Дорнод уулсаас Тигр, Евфрат, Аракс, Кызылырмак, Их Мендерес зэрэг томоохон гол мөрөн эх авч урсдаг. Гол мөрнийг газар тариаланд өргөн ашигладаг.[24] Мөн энд Арарат уул (5,137 м), Ван нуур (3,755 км2) байдаг.

Нийгэм

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын сургууль (ilk öğretim okulu) нь найман жилтэй. Их дээд сургуульд элсэн сурагчид нь гурван жилийн ахлах сургуулийг дүүргэх хэрэгтэй. Гэхдээ 2004 оны 9-н сараас хойш сургуульд орсон бол 3 биш 4-н жил ахлах сургуульд суралцах хэрэгтэй. Мөн сургуулиас өмнөх боловсрол олгох цэцэрлэг бий. Хувийн сургуулиуд бас бий боловч цөөн. Сурагчын нэг сард төлөх ёстой сургалтын төлбөр, болон хоол, дотуур байрны зардал нь дундаж сарын цалинтай дүйцэхүйц байдаг байна. тьиотилт

Соёл 

Тамир, спорт

Үндсэн өгүүлэл: Туркийн спорт
 
«Галатасарай» багийн шинэ талбай - Али Сами Ен тамирын цогцолбор

Хөлбөмбөг бол Түрк улсад хамгийн их дэлгэрсэн тамир, спорт юм.[25] Хөлбөмбөгийн лиг дээд, дунд, доод гэсэн гурван ангитай. «Фенербахче», «Галатасарай», «Бешикташ», «Трабзонспор» зэрэг багууд олон улсад танигдаж чаджээ. Туркийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг 2002 оны ДАШТ-ээс хүрэл медаль хүртсэн. Нэг спорт нийгэмлэгийн харъяат болохоор хөл бөмбөг, сагсан бөмбөг, гар бөмбөгийн сайн багууд адилхан нэртэй байх нь таарна. Сагсан бөмбөгийн «Анадолу Эфес», эмэгтэй гар бөмбөгийн «Фенербахче» баг тив, дэлхийд сайн амжилт үзүүлдэг.[26] НБА-д тоглодог Хидайет Туркоглу гэдэг сагсан бөмбөгч бий. Мөн Туркчүүд хүч чадлын спортод сайн. Турк үндэстний «Ягли гүреш» (Тосон барилдаан)-ийн бөхчүүд биеэ тосолж, зүлгэн дээр өрсөлдөгчийн далыг дээш харуулан дарахын төлөө барилддаг.[27] Чөлөөт, сонгомол барилдаанаар Яшир Догу мэтийн алдартадтай.[28] Эр, эм хүндийг өргөлтийн олимп, дэлхийн аваргуудтайгаас Наим Сулейманоглу, Халиль Мутлу хоёр домог болсон.

Зургийн цомог

Лавлах холбоос

  1. "Türkiye Cumhuriyeti Anayasası" (турк хэлээр). Туркийн Үндэсний Их Хурал. Эх сурвалжаас архивласан огноо 2 July 2020. Татаж авсан: 1 July 2020. 3. Madde: Devletin Bütünlüğü, Resmi Dili, Bayrağı, Milli Marşı ve Başkenti: Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli marşı "İstiklal Marşı" dır. Başkenti Ankara'dır.{{cite news}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  2. "Mevzuat: Anayasa" (турк хэлээр). Ankara: Туркийн Үндсэн хуулийн шүүх. Эх сурвалжаас архивласан огноо 21 June 2020. Татаж авсан: 1 July 2020.{{cite news}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  3. "Turkey". The World Factbook. Тагнуулын төв газар. Татаж авсан: 13 October 2016.
  4. "Туркийн үндсэн хууль". Анаяса Махкемеси. Архивласан огноо 10 January 2021. Татаж авсан: 12 April 2022.
  5. "Surface water and surface water change". Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага (ЭЗХАХБ). Архивласан огноо 24 March 2021. Татаж авсан: 11 October 2020.
  6. "The Results of Address Based Population Registration System, 2021". Turkish Statistical Institute. 4 February 2022. Татаж авсан: 7 February 2022.
  7. 8.0 8.1 8.2 8.3 "World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Türkiye)". www.imf.org. Олон Улсын Валютын Сан. 16 April 2024. Татаж авсан: 16 April 2024.
  8. "Gini index (World Bank estimate) – Turkey". World Bank. 2019. Татаж авсан: 15 November 2021.
  9. "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (англи хэлээр). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Татаж авсан: 8 September 2022.
  10. Çarkoğlu, Ali (2004). Religion and Politics in Turkey
  11. BBC. Turks elect ex-Islamist president
  12. Turkish Directorate General of Press and Information (2001-10-17). "Turkish Constitution]". Turkish Prime Minister's Office.
  13. "Erdogan’s sudden crackdown rocks Istanbul"
  14. Turkish Directorate General of Press and Information (2004-08-24). "Political Structure of Turkey". Turkish Prime Minister's Office.
  15. BBC. Euro court backs Turkey Islamist ban
  16. BBC. "Turkey's Kurd party ban criticised"
  17. "Chronology of Turkey-EU relations". Turkish Secretariat of European Union Affairs
  18. 19.0 19.1 Mardell, Mark (2006-12-11). "Turkey's EU membership bid stalls". BBC.
  19. İdris Bal (2004). Turkish Foreign Policy In Post Cold War Era.
  20. "UN Demographic Yearbook, accessed April 16, 2007". (PDF)
  21. Immerfall, Stefan. Handbook of European Societies: Social Transformations in the 21st Century. Springer. pp. 417–. ISBN 978-0-387-88198-0.
  22. "Turkey". Turkish Odyssey. Archived from the original on 2008-05-09. Татаж авсан: 2013-06-25.
  23. Хүүхэд-залуучуудын нэвтэрхий толь - III боть. Улаанбаатар. Улсын хэвлэлийн газар. 1988
  24. Burak Sansal. "Sports in Turkey". allaboutturkey.com.
  25. Historic achievements of the Efes Pilsen Basketball Team (Memento 3. Тавдугаар сар 2008 цахим архивт). Anadolu Efes Spor Kulübü
  26. Burak Sansal (2006). "Oiled Wrestling".
  27. Gegner, Christiane. "FILA Wrestling Database"

Гадаад холбоос