Монголын түүхэн он дараалал

Энэ хуудаст монголын түүхт хэрэг явдлыг он дараалуулан бичив.

НТӨ 3-р зуун

Он,сар,өдөр	Түүхт явдал
НТӨ 209 он	Модун шаньюй Хүннү улс ын шаньюй болж улсаа хүчирхэгжүүлэв.

12-р зуун

Он,сар,өдөр	Түүхт явдал
1162 он	Дэлүүн болдогт Есүхэй баатрын Өэлүн хатнаас Тэмүүжин мэндлэв.
1186-11-7	Тэмүүжиний Бөртэ хатнаас Өгөөдэй төрөв.
1189 он	Тэмүүжин Хамаг монголын хан болов.

13-р зуун

Он,сар,өдөр	Түүхт явдал
1205 он	Тэмүүжин хан Монголын олон овог аймгийг нэгтгэн захирав.
1206 он	Тэмүүжин хан Хэрлэний хөдөө аралд Чингис хаан өргөмжлөгдөн Их Монгол Улсыг үүсгэн байгуулав.
1215-09-23	Чингис хааны ач, Тулуйн хоёрдугаар хүү Хубилай мэндлэв.
1227-08-18	Тангудыг байлдан дагуулаад Чингис хаан 65 насандаа өөд болов.
1229-09-13	Чингис хааны гуравдугаар хүү Өгөөдэй хаан Их монгол улсын хаан болов.
1241-12-11	Өгөөдэй хаан 55 насандаа таалал төгсөв.
1243 он	Хубилайн хоёрдугаар хүү Чингим мэндлэв.
1246-08-24	Өгөдэйн хааны ахмад хүү Гүюг хаан Их Монгол Улсын хаан болов.
1248-04-20	Гүюг хаан 42 насандаа өөд болов.
1250 он	Батхаан Алтан ордын нийслэл "Сарай" хотыг байгуулжээ.
1251-07-01	Чингис хааны ач, Тулуйн ахмад хүү Мөнх хаан Их Монгол Улсын хаан болов.
1259-08-11	Мөнх хаан 50 насандаа тэнгэрт халив.
1260-05-05	Чингис хааны ач, Тулуйн хоёрдугаар хүү Хубилай, отгон хүү Аригбөх нар өөрийн биесээ хаан өргөмжилж хоорондоо дайтав. Монголын Эзэнт Гүрний бутрал эхлэв. 1264 онд Хубилай ялж Их Монгол Улсын маргашгүй ганц хаан болов.
1268 он	Өгөөдэйн угсааны Хайду Хубилай хааны эсрэг 1301 он хүртэл дайтав. Монголын эзэнт гүрний бутрал даамжрав.
1269 он	Хубилай хаан Пагва ламаар дөрвөлжин үсэг зохиолгон албан бичигт хэрэглэв.
1271 он	Хубилай сэцэн хаан Юань улсыг үүсгэн байгуулж, нийслэлийг Ханбалгасанд (өнөө Бээжин) шилжүүлэв.
1273 он	Чингим ханхүү болов.
1294-02-18	Хубилай хаан 72 насандаа өөд болов. Монголын эзэнт гүрэн Юань улс, Зүчийн улс, Цагаадайн улс, Хүлэгүгийн улс гэж дөрвөн хэсэг бутарсан ч гагц Юань улсын хааныг хаан гэж оройн дээд болгон, бусад улсынхыг хан гэдэг байв.
1294-05-10	Чингимийн хүү Төмөр ханхүү Юань улсын Өлзийт хаан болов.
1295 он	Хүлэгүгийн улсад Газан хан суув. Хүлэгүгийнхэн лалын шашинд оров.

14-р зуун

Он,сар,өдөр	Түүхт явдал
1304 он	Юань улсын тэрүүлсэн Монголын эзэнт гүрний дөрвөн улс энх тайвнаар зэрэгцэн байв. Удалгүй дахин дайтсан.
1307-06-21	Төмөр өлзийт хаан 49 наслав. Дармаабалын хүү Хайсан Юань улсын Хайсан Хүлэг хаан болов.
1311-04-07	Хайсан хүлэг хаан 29 наслав. Түүний дүү Аюурбарбад Юань улсын Буянт хаан болов.
1313 он	Өзбег Зүчийн улсын хан болов. Зүчийн угсааныхан лалын шашинд оров.
1315 он	Аюурбарбад буянт хаан төрийн түшмэлийн шалтгалт авдаг болов.
1320-04-19	Буянт хаан 34 наслав. Түүний ахмад хүү Шидбал Юань улсын Гэгээн хаан болов.
1323-10-04	Шидбал гэгээн хаан 20 наслав. Чингимийн ач, Гаммалын хүү Есөнтөмөр хаан Юань улсын хаан болов.
1328 оны 10 сар	Есөнтөмөр хаан 34 наслав. Түүний хүү Аригиба хаан хэд хоног хаан ор суув.
1328-10-16	Төрийн эргэлтээр Хайсан хааны хоёрдугаар хүү Тугтөмөр Юань улсын Тугтөмөр хаан болов.
1329-02-27	Заяат хаан ах Хүслэнд хаан ширээгээ шилжүүлсэнд Юань улсын Хүслэн хаан болсонд намар нь 30 насандаа өөд болж, Тугтөмөр заяат хаан дахин хаан ширээнд залрав.
1332-10-23	Тугтөмөр заяат хаан 28 наслав. Хүслэн хутагт хааны хоёрдугаар хүү Ринчинбал 6 насандаа Юань улсын хаан суув.
1333-07-19	Ринчинбал 7 наслав. Хүслэн хутагт хааны их хүү, Ринчинбалын ах Тогоонтөмөр Юань улсын хаант Тогоонтөмөр хаан болов.
1335 он	Абу Саид Бахадур хан нас барсанаар Ил Хаант Улс бутрав.
1368-09-14	Юань улс нурав. Тогоонтөмөр ухаант хаан Монгол орондоо эргэн суув.
1388 оны 11 сар	Төгстөмөр усхал хааны түшмэл Есүдэр Туул голын дэргэд түүн рүү дайрчээ. Аригбөхийн удмын Зоригт хаан Хубилай хааны гэр бүлийг орлож Монголыг захирч байна.

15-р зуун

Он,сар,өдөр	Түүхт явдал
1449 он	Ойрадын Эсэн тайш Тумугийн тулалдаанд Мин гүрний Жөнтун хааныг баривчлан Бээжинг бүсэлсэн ч буцаасан.
1480 он	Өмнөх Мандуул хааны бэлэвсэн эхнэр Мандухай сэцэн хатан Ойрадуудыг ялсан Батмөнх Даян хаантай гэрлэж, Монголд Алтан ураг сэргэн мандалтыг эхлүүлэв.

17-р зуун

Он,сар,өдөр	Түүхт явдал
1619 он	Лигдэн хааны 10,000 цэрэг Тиелэн даваанд Манжийн Нурхач хаантай байлдаж ялагдав.
1632 он	Лигдэн хаан Манжийн цэргээс зугтаж Хөх нуур луу одов.
1634 он	Лигдэн хаан Хөх нуурын Шар талд нас барав.
1635 он	Өмнөд Монголын ноёд Манжид дагаар орсноор Их Монгол Улс мөхөв.
1640 он	Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазар Халхын Жавзандамба хутагтад өргөмжилөгдөв.
1642 он	Төвдөд Хошууд аймгийн Гүүш хан Төрбайхын угсааны Хошуудын хант улс байгуулагджээ.
1686	Өндөр гэгээн Занабазар шинэ "Соёмбо" үсэг зохиосон.
1688 он	Галдан бошигт Халхад довтлон оров. Халхын гурван хангууд уван цуван Манжид дүрвэв.
1691 он	Халхын ноёд, Долоннуурын чуулганаар Манж Чин улсад дагаар оров.
1696 он	Зуунмод-Тэрэлжийн тулалдаанд Манжийн ялалтаар Халхын нутаг Манжийнх болов.
1697 он	Галдан бошигт амиа хорлон үхэв.

18-р зуун

Он,сар,өдөр	Түүхт явдал
1709 он зун	Амарбаясгалант хийдэд болсон ноёдын чуулганаар “Гурван хошууны их цааз” буюу "Халх журам"-ыг баталсан.
1717 он	Зүүнгарын довтолгооноор Хошуудын хант улс мөхөв.
1720 он	Чингийн довтолгооноор Зүүнгарын цэрэг Хөхнуураас холдов.
1723 он	Чингийн харьяанд орсон Хөхнуурын Лувсанданзан ноёны бослого дарагдав.
1727-8 сар	Орос, Манж Чин улсын хооронд "Буурын гэрээ" хилийн зурвасыг тодотгосон эрх зүйн баримт байгуулагдсан.
1755 -7 сар	Манжийн хаан Зүүнгарын хаант улсыг эзлэн авсан.
1756 он	Чин улс Чингүнжав, Амарсанаагийн бослогыг дарж, Зүүнгар улсыг мөхөөв.

19-р зуун

Он, сар, өдөр	Түүхт үйл явдал
1859 он	Зуу-Уд, Зостод манжийн эсрэг бослого гарчээ.
1861 он	Их Хурээнд Оросын Консулын газар нээгдсэн.
1863-1864 он	Зост, Зүүн Түмэдэд, Харчинд бослого гарсан.
1870-1883 он	Оросын аялагч Николай Пржевальский Монголын нутагт 4 удаа эрдэм шинжилгээ, судалгааны аялал хийсэн.
1874 он	Ар Монголын шарын шашны тэргүүн Жавзандамба хутагтын VIII дүрээр тодруулж Их Хүрээнээ залж Богд гэгээний сэнтийд өргөмжилсөн.

20-р зуун

Он,сар,өдөр	Түүхт явдал
1900 он	Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого болов.
1907 он	Чин улс түрэмгий Шинэ засгийн бодлого хэрэгжүүлж эхлэв.
1909 он	Сандо амбан Ар Монголын Хүрээнд суух амбан сайдаар томилогдсон.
1911-12-01	Ар монгол үндэстэн нутаг манж Чин улсаас тусгаар тогтнов.
1911-12-29	VIII Жавзандамба хутагт Богд гэгээн Монгол Улсын хаанаар өргөмжлөгдөж, оны цолыг Олноо өргөгдсөн хэмээв.
1912-11-03	Оросын эзэнт гүрэн Монголын тусгаар тогтнол, хааны эрхийг зөвшөөрөв.
1913-11-11	Монгол-Төвөдийн гэрээгээр тусгаар тогтнолыг харилцан хүлээн зөвшөөрч, туслалцахаар тохиров.
1915 он	Хаант Орос-Дундад Иргэн Улс-Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс гурван талын оролцсон Хиагтын гэрээгээр Ар Монгол өөртөө эзэрхэх болов.
1919 он	Ар Монголыг Хятадын Сю Шүжаны удирсан дарангуй цэрэг эзлэв.
1921 оны 2 сар	Хаант Оросын үлдэгдэл Барон Унгерний цагаан цэрэг хятад гамин цэргийг Нийслэл хүрээнээс хөөв.
1921-03-18	Зөвлөлтийн улаан цэргийн дэмжлэгтэйгээр Монголын Дамдины Сүхбаатарын удирдсан ардын журамт цэрэг Хиагтад бүгсэн гамин цэргийг цохиж зайлуулав.
1924-11-26	Монгол улс Бүгд найрамдах засагт шилжин, анхны Үндсэн хуулиа баталж, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг зарлан тунхаглав.
1928 он	Хамтралжих хөдөлгөөн эхлэв.
1932 он	Зэвсэгт бослогоос шалтгаалан хамтралжих хөдөлгөөн цуцлагдав.
1936 он	Өвөр Монголд Дэмчигдонров ван Японы тусламжтайгаар Монгол цэргийн засгийн газрыг тогтоов.
1937 он	Монгол цэргийн засгийн газар Монголын нэгдсэн өөртөө засах засгийн газар болов.
	Монгол улсад 30000-аад хүнийг хилсээр ялласан их хэлмэгдүүлэлт болов.
1939 он	Монголд их хэлмэгдүүлэлт төгсөв.
1939 оны 5 сар	Халхын голын байлдаан: Манж-год байрласан Японы цэрэг Монгол руу дайрав. Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан хүчин тосон байлдав.
1939-09-18	Халхын голын байлдаан: Япон бууж өгөв. Япон-Зөвлөлтийн хооронд харилцан үл довтлох гэрээ байгуулагдав.
1941 он	Монголын нэгдсэн өөртөө засах засгийн газрын нэр Монголын өөртөө засах холбоо болж өөрчлөгдөв. Товчоор Мөнжян.
1945 оны 8 сар	Дундад Иргэн Улсын хүсэлтээр Зөвлөлт Японы цэргийг Дундад Иргэн Улсын нутгаас хөөхөд Монгол улс оролцов. Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөх шаардлага багтсан Хятад-Зөвлөлтийн найрамдлын гэрээ батлагдав.
1945-10-20	Монголын бүх ард нийтийн санал хураалтаар 100% тусгаар тогтнолыг дэмжив.
1946-1-5	Дундад Иргэн Улс (Хятад) Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөв.
1949-10-06	Шинээр тогтсон БНХАУ (Хятад), Монгол Улс харилцан нэг нэгийгээ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоов.
1950-аад он	Монголын малчдын нэгдэлжих хөдөлгөөн болов.
1953 он	Тайваньд дүрвэсэн Гоминданы засгийн газар Хятад-Зөвлөлтийн найрамдлын гэрээнээс татгалзав.
1955 он	Тайвань (тухайн үеийн Хятадын суудал) БНМАУ-г НҮБ-д элсэхийг хориглов.
1961-10-27	БНМАУ буюу Монгол улс НҮБ-ын гишүүн болов.
1961 оны 12 сар	Монголын төмөр зам баригдаж гүйцэв.
1962 он	Хятад-Зөвлөлтийн хуваагдал: Монгол Ардын Нам-ын удирдлага ЗХУ-ын талд орж, Хятад-тай зөрчилдсөн.
1965 он	Юмжаагийн Цэдэнбал сэхээтнүүдийг цэвэрлэв.
1969 он	Хятад-Зөвлөлтийн хуваагдал: Хятад түрэмгийллийн заналхийллийн хариуд ЗХУ Монголын нутаг дэвсгэрт томоохон арми байрлуулсан.
1981 оны 3 сар	Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа сансарт ниссэн анхны Монголчууд болов.
1984 оны 8 сар	Юмжаагийн Цэдэнбалыг огцруулан зайлуулсан.
1987-1-27	БНМАУ АНУ-тай дипломат харилцаа тогтоосон.
1989 оны 12 сар	Шинэчлэлийн анхны ард түмний жагсаал болж, МоАХ байгуулагдав.
1990 он	Ардчиллын төлөөх томоохон жагсаалууд цаг агаарын таагүй нөхцөлд болсон. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж, олон намын тогтолцоо, шинэ сонгууль явуулахаар тусгасан. Анхны ардчилсан сонгууль болсон. МАХН ялсан.
1992 оны 7 сар	Монгол Улсын Үндсэн Хууль батлагдсан. Зөвлөлтийн цэргүүд Монголын газар нутгаас бүрэн гарсан.
1993-6-6	Ерөнхийлөгчийн анхны шууд сонгууль болсон. Сөрөг хүчин МАХН-ын гишүүн асан Пунсалмаагийн Очирбат ялалт байгуулсан.
1996-6-30	Анхны Коммунист бус Засгийн газар сонгогдсон.
1998 он	Дэд бүтцийн сайд, 1990 оны жагсаалын удирдагчдын нэг Санжаасүрэнгийн Зориг алагдсан.
2000-7-2	МАХН сонгогдсон; Ерөнхий сайд Намбарын Энхбаяр шинэ Засгийн газрыг байгуулав.

21-р зуун

Жил	Сар, өдөр	Түүхт явдал
2003		Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин Энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож эхлэв.
2004		2004 оны ээлжит УИХ-ын сонгуульд МАХН, Эх орон Ардчилсан эвсэл тус бүр 36 гишүүний санал авч, эвсэлийн засгийн газрын тэргүүнээр АН-ын дарга Цахиагийн Элбэгдорж Монгол Улсын 25 дахь Ерөнхий сайд болов.
2006	1 сар	МАХН засгийн газрыг огцоруулж, МАХН-ын дарга Миеэгомбын Энхболд, 26 дахь Ерөнхий сайд болов.
2007	10 сар	МАХН-ын даргаар Санжийн Баяр сонгогдож, 27 дахь ерөнхий сайд болов.
2009	6 сар	Цахиагийн Элбэгдорж нь АН-аас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд 51.24%-ийн саналаар ялалт байгуулж, Монгол Улсын 4 дэхь Ерөнхийлөгчөөр сонгогдов.
2009	10 сар	Санжаагийн Баяр нь эрүүл мэндийн шалтгаанаар Ерөнхий сайдаас огцорч, Сүхбаатарын Батболдод албан тушаалаа шилжүүлэв.
2012	8 сар	2012 оны УИХ-ын сонгуулиар, Ардчилсан нам ялалт байгуулж, намын дарга Норовын Алтанхуяг Монгол Улсын 29 дэхь Ерөнхий Сайд болов.
2013	6 сар	Цахиагийн Элбэгдорж нь 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд 50.23%-иар ялалт байгуулж, улиран сонгогдов.

See also

• Монголын түүх
• Монгол хаад
• Монголын түүхэн хот суурины жагсаалт
• Монголын язгууртан

External links

• John Stewart Bowman "Columbia Chronologies of Asian History and Culture"