Сагсан бөмбөг (англи. basket «сагс» + ball «бөмбөг») -бөмбөгийг гараараа өрсөлдөгч талын сагсанд хийх зорилготой багийн спорт тоглоом.

Сагсан бөмбөгийн баг тус бүр таван тоглогчтой (тоглогчийн солио хийж тоголж болдог) тоголдог байна. Баг тус бүрийн үндсэн зорилго бол өрсөлдөгч багийн сагсанд аль болох олон бөмбөг оруулах бөгөөд өрсөлдөгч талд бөмбөг өгөхгүй болон өөрийн сагсанд бөмбөг оруулахгүй байх юм. Самбарт өлгөсөн Сагс нь шалнаас 3,05 м өндөрт (10 фут) байна. Ойрын болон дундын зайнаас оруулсан бөмбөгөнд хоёр оноо өгдөг, холын (гурван метрийн зурвасаас гадна) зайнаас бол гурван оноо өгдөг; торгуулийн шидэлт хийхэд нэг оноо өгдөг дүрэмтэй. Сагсан бөмбөгийн стандарт хэмжээ: урт -28 м, өргөн -15 метр байдаг. Сагсан бөмбөг дэлхий дээр хамгийн алдартай спортын төрлийн нэг юм.

Сагсан бөмбөг үүссэн түүх

засварлах

Тоглоомын энэ төрлийг сэдэж олох үйл ажиллагаа 1891 оноос эхэлсэн. АНУ-ын Массачусетс мужийн Спрингфилдийн Залуу христосчуудын холбооны коллежийн удирдлага зохион байгуулагч гишүүд спорт зааланд явагдаж байсан биеийн ерөнхий хөгжлийн дасгалуудаас хурдан уйдах болсон. Коллежийн оюутнууд намар нь Америк хөл бөмбөг, хавар нь хөнгөн атлетик, бейсболоор хичээллэж, харин өвөл нь зааланд зөвхөн гимнастикаас өөр хичээллэх спортын төрөл байсангүй. Иймд залуучуудын сонирхлыг татах шинэ зүйл чухал шаардлагатай байлаа. Тус коллежийн биеийн тамирын хэлтсийн ахлах, нарийн бичгийн дарга доктор Лютер Хелси Гулик сэтгэл судлалын семинар дээр өвлийн улиралд битүү, хиймэл гэрэлтүүлэгтэй зааланд залуучуудын сонирхлыг татахуйц шинэ тоглоомын төрлийг сэдэж олохыг зөвлөсөн. Ингэж Гуликийн заавраар биеийн тамирын багш Жэймс Нейсмит 1891 оны өвөл тоглоомын шинэ төрлийг санаачилж “Сагсан бөмбөг”-ийг тоглоход амархан, харин сайн эзэмшихэд хэцүү гэж тодорхойлж байжээ. Ж.Нейсмитийн гавьяаг үнэлэн Спрингфилдийн коллеж 1911 онд “Биеийн тамирын хүндэт мастер”, 1936 онд Мак Гиллийн Их сургууль “Анагаах ухааны доктор” цолоор тус тус шагнасан байна. 1968 онд Спрингфилдийн коллежийн дэргэд Ж.Нейсмитийн музейг байгуулсан бөгөөд хожим нь “Сагсан бөмбөгийн алдрын танхим” гэж нэрлэгдэх болсон. Ингэж хүн төрөлхтөнд гайхамшигт сайхан тоглоомыг бэлэглэсэн энэ хүнийг мөнхжүүлэн хүндэтгэл илэрхийлсэн юм. Ж.Нейсмит 1861 онд Канад улсад төрөөд 1939 онд нас барсан. Мэдээж тоглоомын шинэ төрлийг сэдэж олохын тулд эрт дээр үед Америк тивд дэлгэрч байсан бөмбөгтэй тоглоомын түүхэн мэдээ баримтуудыг ашигласан нь ойлгомжтой. Жишээ нь одоогоос 2000 жилийн тэртээ Мексикийн нутаг дээр амьдарч байсан Инк Майя гэдэг овгийнхон “Пок-то-пок” («Хадан дээрх нугас») бөмбөгтэй тоглоом тоглож байжээ. Тоглоомын гол зорилго нь эгц босоо хананд байрлуулсан чулуун цагаригт бөмбөгийг шидэж оруулах явдал байлаа. Мөн XVI зууны үед ацтекууд “Оллмалитули” нэртэй тоглоом каучукан бөмбөгөөр чулуун цагаригт шидэн тоглож байсан байна. Ж.Нейсмит заалын тагтан /балкон/ дээр жимсний 2 сагс байрлуулаад бөмбөг шидүүлдэг байсан. Гимнастикийн заалны тагтны өндөр 3 м 05 см байсан ба энэ хэмжээ одоо хүртэл сагсан бөмбөгийн цагаригийн өндөр болон хадгалсаар үлджээ. Бөмбөгийг сагсанд шидэж оруулж байсан учраас /Basket –сагс, ball-бөмбөг/ сагсан бөмбөг нэрийг олжээ. Ж.Нейсмит 1891 оны XII сард шинэ тоглоомынхоо дүрмийг бичиж анхныхаа тэмцээнийг зохион байгуулж, 1892 онд сагсан бөмбөгийн дүрмийн номоо хэвлүүлжээ.

Энэ дүрмийн ном нь 13 зүйлээс бүрддэг бөгөөд эдгээрийн ихэнх нь орчин үеийн сагсан бөмбөгийн дүрэмд үйлчилсээр байна. 1895 оноос эхлэн цагаригийг самбарт бэхлэх болсноор тэмцээний дүрэмд бага зэрэг өөрчлөлт орсон. Тагтан дээр зогсоод тэмцээн үзэж буй сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй хөгжөөн дэмжигчид заримдаа өөрийнхөө багт туслах зорилгоор бөмбөгийг барьж авч эсрэг багийнхаа цагирагт хийдэг байсан тул цагирагийг хамгаалах зорилгоор самбарыг ашиглах болжээ.

 Сагсан бөмбөгийн хөгжил

засварлах

Хөгжлийн явцал тоглолтын дүрэм, тоног төхөөрөмж, тамирчдын хувцас хэрэглэл, өөрчлөгдөн хөгжсөөр иржээ. 1893 онд анх тортой төмөр цагариг, 1894 онд бөмбөгний тойрог 76,2-81,3 см хэмжээтэй болсон. 1895 онд анх 15 футээс торгуулийн шидэлт хийж эхэлсэн.

Хөгжлийн үе шат 

I үе шат 1891-1918 он. Тоглоомын шинэ төрөл бий болсон. Сагсан бөмбөг нь өөрийн бүхий л онцлогоороо ялгаран спорт тоглоомын биеэ даасан төрөл болж хөгжсөн. АНУ даяар түргэн тархахын зэрэгцээ бөмбөг барих, дамжуулах, шидэх зэрэг техникүүд гарч ирсэн. Тактикийн хувьд тоглогчдыг Довтлогч, Хамгаалагч гэж ангилах болжээ. Сагсан бөмбөг нь Европ, өмнөд Америкт өргөн дэлгэрч эхэлсэн.

II үе шат 1919-1931 он. Сагсан бөмбөгийн үндэсний холбоод бий болсон. 1927 онд Женевт Спрингфилдийн докто Элмер Берригаар удирдуулсан биеийн тамирын боловсрол олгох сургууль байгуулагдсан. Тус сургуулийн гол зорилго нь Европ болон бусад тивүүдэд сагсан бөмбөгийг дэлгэрүүлэх явдал байлаа. Сагсан бөмбөг нь Чехословак, Латви, Эстони, Литва, Итали, Франц зэрэг орнуудад өргөн дэлгэрэхийн зэрэгцээ олон улсын нөхөрсөг уулзалт тэмцээнүүд зохиогдох болсон. 1919 онд Америк, Итали, Францын армийн шигшээ багуудын дунд олон улсын анхны тэмцээн зохиогджээ.

III үе шат 1932-1947 он. Сагсан бөмбөгийг дэлхий нийтээр хөгжүүлэх үе. 1932 оны VI сарын 18-нд сагсан бөмбөгийн түүхэн гайхамшигт үйл явдал болсон нь Олон Улсын Сагсан Бөмбөгийн Холбоо /ФИБА/ байгуулагдсан явдал юм. 8 орны (Аргентин, Грек, Итали, Латви, Португал, Румын, Швейцар, Чехословак) үндэсний холбоодын төлөөлөгчид оролцсон олон улсын бага хурлаар ФИБА-г байгуулсан тухайгаа санал нэгтэй мэдэгдэж албан ёсны дүрмээ баталсан. 1935 онд Олон улсын олимпын хороо сагсан бөмбөгийн спортыг олимпын төрөлд багтаах шийдвэр гаргаж, улмаар Берлинд болсон Олимпын XI тоглолтод 21 орны баг тамирчид оролцсоноос Америкийн баг аварга болжээ. Тус тоглолтод I Ж.Нейсмит хүндэт зочноор оролцсон байна.

IV үе шат 1948-1965 он. Техник тактикийн ур чадвар эрс нэмэгдэж сонирхогчдын ба мэргэжлийн сагсан бөмбөг гэсэн 2 чиглэлэээр хөгжих болсон. Тоглогчдын техник, тактикийн ур чадварыг огцом нэмэгдүүлэхэд доорх хүчин зүйлүүд чухал нөлөө үзүүлсэн.

  • Америкийн Үндэсний сагсан бөмбөгийн холбоо /NBA/
  • Мэргэжлийн клубүүд байгуулагдсан
  • Нэг гараар шидэх техник өргөн дэлгэрсэн
  • Довтолгоог төвийн тоглогчоор дамжуулан явуулах иж бүрэн тоглолтын систем шинээр хэрэглэгдэх болсон.

Эдгээр нь сагсан бөмбөгийн цаашдын хөгжилд өвөрмөц хувьсгал болсон юм. Америкийн дасгалжуулагч Т.Арчер 1948 онд анх “Мини сагсан бөмбөг” –ийг санаачилсан. Энэ нь 8-12 насны хүүхдийг сагсан бөмбөгийн спортоор хичээллүүлэх зорилготой гарч иржээ. Тоглолтын дүрмийн хувьд хялбарчилсан, жижиг бөмбөгтэй /67-72 см тойрогтой, жин нь 450-500 гр/, цагаригийн өндөр нь 2 м 60 см, самбараас торгуулийн шидэлтийн шугам хүртэл 4 м зайтай ажээ. 1950 онд Аргентинд эрэгтэйчүүдийн, 1953 онд Чилид эмэгтэйчүүдийн дэлхийн аварга шалгаруулах анхны тэмцээнүүд зохиогдож Аргентин /эрэгтэй/, Америк /эмэгтэй/ багууд аварга болж байжээ. 1950 оны эхээр сагсан бөмбөгт довтолгоо зонхилоход нөлөөлөх хүчин зүйлүүд гарсан нь: • Довтолгооны техник тактик, хамгаалалтын техник тактикаас давамгайлж ирэв. • Багуудад өндөр нуруутай тоглогчдын эзлэх хувь нэмэгдсэн. 1965 онд ФИБА –д дэлхийн 122 орон гишүүнээр элссэн байлаа.

V үе шат 1965он-оос хойших үеийг сагсан бөмбөгийн спорт өөрийнхөө өмнө тулгарсан асуудлуудыг даван туулж ид хөгжлийнхөө замд шилжсэнд тооцдог.

Олон улсын сагсан бөмбөг

засварлах

1932 онд Швейцарийн Женев хотод болсон Үндэсний сагсан бөмбөгийн холбооны олон улсын анхны бага хурлаар Олон улсын (сонирхогчдын) сагсан бөмбөгийн холбоо байгуулагдсан. Үүсгэн байгуулагчид нь Аргентин, Чехословак, Грек, Итали, Латви, Португал, Румын, Швейцар гэсэн найман орны сагсан бөмбөгийн үндэсний хороо байв. Үүсгэх үед зөвхөн сонирхогчдын сагсан бөмбөгийн байгууллагын хүрээнд байх болно гэж үзэж байсан; Үүний дараа 1989 онд мэргэжлийн сагсан бөмбөгчид олон улсын тэмцээнд оролцох эрх авч, "сонирхогч" гэсэн үгийг нэрнээс нь хасжээ. Үүний зэрэгцээ нэрний франц хэлээрх товчлол FIBA ​​өөрчлөгдөөгүй гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй.

Хамгийн анхны туршилтын олон улсын тэмцээн нь 1904 оноос эхтэй; сагсан бөмбөгийг 1936 оноос хойш зуны Олимпын наадамд оролцуулж ирсэн. Дараа нь Берлинд АНУ-ын баг аварга болж, шигшээд Канадыг ялав. Тэр цагаас хойш Америкийн баг 1972 он хүртэл Олимпын сагсан бөмбөгийн тэмцээнд давамгайлж байсан бөгөөд Мюнхен хотод шигшээ тоглолтын үеэр ЗХУ-ын шигшээ багт анхны ялагдлаа хүлээжээ.

FIBA-гийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хувьд ийм тэмцээн анх 1950 онд Аргентинд болсон бөгөөд үүнээс гурван жилийн дараа Чили ч мөн эмэгтэйчүүдийн анхны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулжээ. Эмэгтэй сагсан бөмбөг нь 1976 онд Монреальд (Канад) болсон олимпоос эхлэн олимпын наадмын хөтөлбөрт багтжээ. Тухайн үед ЗХУ, АНУ, Бразил, Австралийн шигшээ багууд аваргын төлөө хүч, арга ухаанаа уралдуулсан байна.

 Монгол оронд сагсан бөмбөгийн спорт хөгжсөн түүх

засварлах

1940-өөд оны эцсээр Монгол улсад уригдан ирж ажиллаж байсан Зөвлөлт, Хятадын мэргэжилтнүүд, ажилчид чөлөөт цагаараа сагсан бөмбөг тоглож тэднээс офицерийн сургуулийн сонсогчид, зарим залуучууд суралцаж байснаар анхны эх үүсвэр нь тавигдсан гэх боловч хэрэглэл материал муутай, зориулалтын заал, талбай цөөн байжээ. 1946 онд явагдсан улсын анхдугаар спартикадад спортын сайн дурын “Соёл”, “Хөдөлмөр” зэрэг нийгэмлэгүүдээс тэр үеийн волейболын тэмцээнд оролцож байсан тамирчдаас бүрдсэн багууд сагсан бөмбөг тоглож байжээ. 1954 онд улсын аварга шалгаруулах албан ёсны анхны тэмцээн явагдаж үүнд нийгэмлэгүүдийн эрэгтэй, эмэгтэй багууд оролцон “Соёл” нийгэмлэгийн эрэгтэй баг аварга болжээ. 1959 онд зохиогдсон Монголын Залуучууд Оюутны анхдугаар их наадмын тэмцээнд “МУИС”, “Барилгачин”, “Залуучууд” багууд тэргүүн байрт шалгарч байжээ. 1961 оны МБАТ-ний анхдугаар спартикадаар хот хөдөөгийн 24 нийгэмлэг, 6 их дээд сургуулийн эрэгтэй эмэгтэй 60 гаруй багийн нийт 400-аад тамирчид оролцож хотоос, МУИС-ын багийн ахлагч С.Чоён анхны спортын мастер цол хүртсэн. 1962 онд БНМАУ-ын Сагсан бөмбөг сонирхогчдын холбоог байгуулсан. 1950-иад оноос ардын армийн шугамаар Монголын сагсан бөмбөгчид Хятад, ЗХУ, Европын социалист орнуудад очиж нөхөрсөг уулзалт тэмцээнд оролцож өөрийн оронд ах дүү армиудын болон бусад баг тамирчдыг урьж уулзалт тэмцээн зохиодог болсон нь тамирчдын ур чадварыг дээшлүүлэх, залуучууд өсвөр үеийнхнийг сагсан бөмбөгийн спортоор шимтэн хичээллэхэд ихээхэн түлхэц болсон юм. Монгол улсын сагсан бөмбөгийн хөгжилд Алдар нийгэмлэгийн оруулсан хувь нэмэр их билээ. 1970-аад оны сүүлч, 1980-аад оны эхэн үеэс арван жилийн хүүхдүүдийн хамгийн их сонирхон тоголдог өргөн дэлгэрсэн спорт болсон юм.

1994 онд МСБХ шинэчлэгдэн зохион байгуулагдаж Монголын сагсан бөмбөгийн лигийн тэмцээнийг анх санаачлан зохион байгуулав. МСБХ нь 2000 оны 12 сарын 21–нд Азийн сагсан бөмбөгийн холбооны 44 дэх, 12 сарын 29–нд олон улсын сагсан бөмбөгийн холбооны 144 дэх гишүүн орноор тус тус элссэн билээ.

Цахим холбоос

засварлах
 
Wiktionary
Wiktionary: Сагсан бөмбөг – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу
  Commons: Сагсан бөмбөг – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан