Сири
Си́ри (араб. سُورِيَا, Сурия) нь Өрнө Азид оршдог бүрэн эрхт улс юм. Сири өрнөд талаараа Газар дундын тэнгист тулж, бусад талаараа Турк, Ирак, Иордан, Израил, Ливантай хиллэдэг.
Сири | |
|---|---|
| Төрийн дуулал: حُمَاةَ الدِّيَارِ Хумат ад-Дияр "Эх нутгийн харуул" | |
_disputed.svg) Сири хар ногооноор, Туркийн Хатай муж болон Израилын эзэлсэн Голаны өндөрлөгийн ихэнх хэсгийг цайвар ногооноор _-_SYR_-_UNOCHA.svg) | |
| Нийслэл ба томоохон хот | Дамаск 33°30′N 36°18′E / 33.500°N 36.300°E |
| Албан ёсны хэл | Араб хэл[1] |
| Цөөнхийн хэлнүүд | Мөн үз: Сирийн хэлнүүд |
| Угсаатны бүлгүүд | 90% Арабчууд 9% Курдүүд 1% бусад |
| Шашин | 87% Ислам 10% Христ[2] 3% Друз |
| Ард түмний нэршил | Сиричүүд |
| Төр засаг | Шилжилтийн засгийн газар |
| Сул | |
| Сул | |
| Мохаммад Гази аль-Жалали (үүрэг гүйцэтгэгч) | |
| Байгуулагдсан | |
| 3 сарын 8, 1920 он | |
• Францын Мандат дор Сири Улс | 12 сарын 1, 1924 он |
| 5 сарын 14, 1930 он | |
• Де-юре тусгаар тогтнол | 10 сарын 24, 1945 он |
• Де-факто тусгаар тогтнол | 4 сарын 17, 1946 он |
| 9 сарын 28, 1961 он | |
| 12 сарын 8, 2024 | |
| Газар нутаг | |
• Нийт | 185180[5] км2 (87) |
• Усны эзлэх талбай (%) | 1.1 |
| Хүн ам | |
• 2024 тооцоо | ▲ 25,000,753[6] (57) |
• Нягтаршил | 118.3/км2 (70) |
| ДНБ (ХАЧП) | 2015 тооцоо |
• Нийт | $50.28 тэрбум[7] |
• Нэг хүнд ноогдох | $2,900[7] |
| ДНБ (нэрлэсэн) | 2020 тооцоо |
• Нийт | $11.08 тэрбум[7] |
• Нэг хүнд ноогдох | $533 |
| ОТББИ (2022) | 26.6[8] бага |
| ХХИ (2022) |  0.557[9]дундаж · 157 |
| Мөнгөний нэгж | Сирийн фунт (SYP) |
| Цагийн бүс | UTC+3 (Арабын стандарт цаг) |
| Утасны томьёо | +963 |
| ISO 3166 код | SY |
| Домэйн нэр | .sy سوريا. |
.svg)
185 мянган км² газар, 17 сая хүн амтай. Нийслэл нь Дамаск, хамгийн том хот нь Халеб (Алеппо) юм.
Сирийн эрэг, үржил шимт голын сав газар, уул, цөл газарт араб, курд, ассир, армен, черкес, турк ард түмэн ислам шашны суннит, шийт урсгал, христ, друз шашин шүтлэгтэй амьдарч байна. Нутгийн зонхилох араб хэл албанд хэрэглэгдэнэ.
Эрт дээр үеэс нааш Сири Левант гэдэг газрын нэг хэсэг байж, семит төрлийн хэлтэн амьдарч иржээ. НТӨ 3-р мянганы тэртээгээс төр засаг тогтож христийн, лалын шашинт төр улс оршин тогтнож байв. Османы харьяанд байснаа Дэлхийн нэгдүгээр дайны дараа Францын эрхэнд орж 1946 онд Сири улс болон тусгаар тогтножээ. 1958 онд Египеттэй нэгдэж нэг улс болсон ч 1961 онд төрийн эргэлтээр цуцлагдаж Сири улс дангаар үргэлжлэн оршжээ. Сири төрийн нэгдмэл байгууламж, парламент-ерөнхийлөгчийн мэдэлд тэгш бүгд найрамдах засагтай улс юм. 1963 оноос хойш нэг нам төрийн эрхэнд ноёрхсоор байгаа бөгөөд 2000 оноос хойш Башар Асад эцгийн орыг залган ерөнхийлөгч болсон.
НҮБ, Эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөн зэрэг олон улсын байгууллагын гишүүн, Арабын холбооны гишүүн асан (2011 оноос хойш түдгэлзэгдсэн), Лалын хамтын ажиллагааны байгууллага, Газар дундын орны холбоонд гишүүн элсчээ. 2011 оноос Арабын хаварын хүрээнд эхэлсэн Сирийн иргэний дайн өнөөг хүртэл үргэлж байна.
| Хадмал толь | |
| Монгол бичиг | Сирикирил |
|---|---|
| Араб үсэг | سورياараб - Sūriyā → Сурья, Сурия, Сури, Сурь, Сур |
| Өрнийн латин | Syriaангли Syrieфранц |
| Кирил үсэг | Сирияорос, казах |
| Исламын латин | Suriyaазербайжан Suriyeтурк |
| Ханз үсэг | 叙利亚хятад → Шулия |
| Кирил монгол бичигт тийн ялгалаар: Сири, Сирийн, Сирид, Сирийг, Сириэс, Сириэр, Сиритэй, Сири рүү гэж хувилна. | |
Газар зүй
засварлахСири 185,180 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, дэлхийн 88-р том орон юм.
Байрлал
засварлахХойд өргөргийн 32° — 38°, зүүн уртрагийн 35° — 43° дотор Арабын хойгийн умард талаар Өрнө Ази, Өрнө өмнөд Азид хамааран байна. Өрнөд талаараа Газар дундын тэнгисийн 193 км эрэгтэй. Бусад талаараа Турк (822 км), Ирак (605 км), Иордан (375 км), Израил (76 км), Ливан (375 км) гэсэн таван улстай хиллэдэг.
Газрын тогтоц
засварлахСири орны газар нутгийг өрнөд эргийн зурвас, өндөрлөг уул нуруу, дорно этгээдийн тэгш өндөрлөг гэж гурав ангилна.
Тэнгисийн 65 км өргөн мандлыг Сири хамаардаг. Гол боомт нь Латакия.
Ансар уулын нуруу эрэг дагуу 32 км өргөнтэй, дунджаар 1200 м өндөрт сунайна. Хамгийн өндөр уул нь Набиюнис (1575 м) болно. Баруун бэлээр үржил шимтэй. Ливантай хиллэдэг баруун өмнөд хилээр Антиливан нуруу байна. Сири орны хамгийн өндөр Хермон уул (2814 м) энд, хил дээр байна. Хоёр нурууны дундуур «Сирийн хаалга» хэмээх хочтой Хомсын зай хэмээх нам доор даваа, гарц бий. Нутгийн өмнөд үзүүрт Друз хөвч уул өргөгджээ.
Нуруудаас дорно зүгт уудам тэгш өндөрлөг байна. Сирийн цөл, Хомсын цөл оршино.
Ус, хөрс
засварлахСирийн нийт гадаргын усны 80% Евфрат мөрний сав газарт хамаарна. Евфрат мөрөн нутгийн дундуур Хабур, Балих зэрэг цутгалын хамт урсдаг.
Евфратын дорнод зүгийн Жазира нутаг болон өмнөд нутгийн Хауран газар үржил шимт хөрстэй. Нийт нутгийн 24.8% газар тариаланд тохиромжтой.
Хамгийн нам доор цэг Тивер нуур (-200 м) болно.
Ашигт малтмал
засварлахГазрын тос, фосфат, манган, төмрийн хүдэр, давс, гантигийн нөөцтэй.
Газрын тосны нөөц Дайрэззаур хавьд байна.
Хүн ам зүй
засварлах| Он | Хүн ам |
|---|---|
| 1960 | 4,565,000 |
| 1970 | 6,305,000 |
| 1981 | 9,046,000 |
| 1994 | 13,782,000 |
| 2004 | 17,921,000 |
| 2014 | 17,952,000 |
Сири улсад 2014 оны байдлаар 17,952,000 хүн оршин сууж байна. Үүнд 0-14 насны багачууд 35%, 15-64 насны хөдөлмөрийн чадвартан 61%, 65-аас дээш өндөр настан 3.8%-ийг бүрдүүлж байна. Дундаж наслалт - 71.2 жил. Хүйсийн харьцаа - 1.05 эр/эм. Хүн амын жилийн бууралт - 0.8%. Уул нь хүн амын тоо 22 сая байхаас Сирийн иргэний дайны уршгаар 4 сая хүн гадаад оронд дүрвэлээ. Хүн амын 79.6% бичиг үсэгт тайлагдсан. Эрэгтэйд 86.0%, эмэгтэйд 73.6% байна.
Ард түмэн
засварлах| Яс үндэс | Хувь |
|---|---|
| Араб угсаатан | 90.3% |
| Курд үндэстэн г.м. | 9.7 % |
.jpg)
Сирийн хүн амын олонх нь 90.3%-ийг араб угсаатан бүрдүүлдэг. Үлдсэн 10%-д курд үндэстэн зонхилно. Задалж үзвэл Сирийн араб, Палестины араб, ассир, туркмен, черкес, армени яс үндэстэн байна. Ирак, Мальта, Йордан, холын Бразилаас ирсэн оршин суугчид бий.
Хэл, шашин
засварлах
Нутгийн зонхилох бөгөөд албан ёсны хэл нь араб хэл бөгөөд араб үсгээр бичдэг. Левант, Месопотамын янз, аялгуугаар хэлэлцэнэ. Цөөнх ард түмэн курд, турк, армен, ассир хэлтэй. Гадаад хэлнээс англи, франц хэлийг суралцдаг.
| Шашин шүтлэг | Хувь |
|---|---|
| Лалын шашин | 87 % |
| Христийн шашин | 10 % |
| Друз шүтлэг | 3 % |
Сирийн хүн ардын 74% лал шашны суннит урсгалын шүтлэгтэй. Үүнд араб, курд, туркмен зэрэг багтана. 13% лал шашны шийт урсгалын шүтлэгтэй. Үүнд араб, курд голчлоно. Ассир, араб гэх мэт ард христийн шүтлэгтэй байх ба тэр нь 10%-ийг эзлэнэ. Друз хүмүүс друз шүтлэгтэй.
Хот суурин
засварлах
Сирийн хүн амын 56% хот газар суудаг. Томоохон хотоос дурдвал:
|
Түүх
засварлахЭртний үе
засварлах
Сири бол газар тариалан үүссэн нэгэн өлгий юм. Хүрэл зэвсгийн үеийн олдвор Хамукараас олддог. Сурвалжнаа тэмдэглэгдсэн анхны төр улс нь НТӨ 3500 оны тэртээх Эбла (өнөөгийн Идлиб хотын ойр) байв. Месопотамийн Шумер, Ассир, Аккад улс Сирийг эзэмшиж байв. Эртний Египеттэй харьцаж байсан ба II мянганд Ямхад улс Халеб орчим төвлөн оршжээ. Эртнээс семит төрлийн хэлтэн тархан суурьшсан.
Сири эртнээс олон улсын байлдааны талбар байв. Финик, Ассирийн шинэ улс, Вавилонийн шинэ улсын дараагаар Сирийг Персэд мандсан Ахемены улс, дараа нь грек Македон, Армени, Ромын мэдэлд оров. Нутгийн арамай хэлтнээс Пальмирын улс 3-р зуунд хэсэг мандав. Сири Ромын хүн ам олон, баян мужийн тоонд орж байв. Христийн шашин дэлгэрсэн.
Дундад зуун
засварлах
626 онд Мухаммад Сиритэй холбогдож байв. 640 онд арабын Рашидуны цэрэг Сирийг байлдан дагуулав. Умаяны улс түүнийг залгаж Дамаскийг нийслэлээ болгов. Умаяныг Багдадад төвлөсөн Аббасын улс залгамжлав. Умаяны улсын үеэс араб хэл зонхилох хэл болж, Византын үеийн грек, арамай хэлийг шахан сулруулсан. 887 онд Египетийн Тулуны улс Сирийг салгаж авсан ба Хамданы улс Халебад төвлөв.
Загалмайтны аян дайны үеэр Сирийг Франц, Англи, Итали, Германы хүчин 1089-1189 оны хооронд эзэлж байсан бол уулархаг нутгийг Ассасин эзэлжээ. Селжукийн харьяаны дараа курд ноён Саладины Кайрт байгуулсан Аюбын улсын нутаг болов. Хожим энэ улсын төв нь Халеб хот болов. 1260 онд Хүлэгүгийн монгол цэрэг Халебыг эзэлж авсан ч Египетэд төвлөсөн мамлюкийн цэрэг Айн-Жалутад монголыг цохиж, мамлюкын Байбар ноён Дамаскийг мужийн төв болгожээ. 1400 онд түрэг монгол байлдан дагуулагч Төмөр мамлюкийг хөөж Сирийг эзэлж байв.
_(cropped).jpg)
Османы нутаг
засварлах1516 онд туркийн Османы улс Египетийн мамлюкийг дийлж Сирийг эрхэнд оруулж 400 жил ноёрхов. Османы харьяанд Сири дуулгавартай дасан зохицов. Учир нь туркууд араб хэл, Коран судар, лал шашныг өмгөөлөгч болжээ. Дамаск лал шашны ариун газар Мекка хүрэх замын боомт болов.
1864 оны шинэтгэлийн дараа Алеппо, Зор, Бейрут, Дамаск, Ливан, Иерусалим зэрэг саланги муж болсон байв.
Дэлхийн нэгдүгээр дайнд Герман, Австри-Унгартай нэг тал болсон Осман ялагдаж газар нутаг нь Британи, Францын эрхэнд оров. Энэ үед Османы зүгээс эндэх христийн шашинт армен, ассир ардыг хомроглон устгасан явдал гарчээ.
Францын эрх
засварлах1920 онд Үндэстний холбооноос Сирийг товхинуулах эрхийг Францад өгсөн ба сөргөлдсөн нутгийн ноёныг дарж Францын цэрэг Сирид нэвтэрсэн. 1925 онд Друз уулнаас бослого гарч, 1927 онд Франц бослогыг дарж, алдсан хотуудыг эргүүлэн авсан. 1936 онд Франц Сирийг тусгаар тогтнуулах гэрээнд гарын үсэг зурж Хашим Атасси анхны ерөнхийлөгч болжээ. Гэхдээ Францын хууль тогтоох байгууллага татгалзсанаар Сирийг эрхэндээ байлгасаар байв. Дэлхийн хоёрдугаар дайны эхэнд Сири Германы мэдлийн Францын засгийн мэдэлд оров. 1941 онд Британийн хүчин Сирийг чөлөөлж, шаардсаар байсанд Францын цэрэг 1946 онд Сирийг орхин гарч Сири жинхэнээсээ тусгаар тогтножээ.
Тусгаар тогтнол
засварлах
1948 онд Сири Израилын эсрэг дайнд арабын бусад орны хамтаар оролцсон. Цэргийнхэн төрд оролцоо ихтэй байв. 1954 оны төрийн эргэлтээр парламентын давамгай эрхт засагт шилжив. Араб үндсэрхэг үзэл болон социалист хөдөлгөөн өрнөж байв. 1958 онд хоёр улсын удирдлагын шийдвэрээр Египет Сири хоёр улс нэгдэж Арабын Нэгдсэн Бүгд Найрамдах Улс (АНБНУ) гэсэн холбооны улс болов. Холбооны улсад Сирийн эрх мэдэл, эдийн засгийн байдал дутмаг байснаас Сирийн Баас нам, цэргийнхэн төрийн эргэлт хийж 1961 онд холбооноос гарч дахин Сири улсаа залжээ. Түүнээс хойш Арабын Социалист Баас Нам (АСБН) төрийн эрхэнд байдаг болов.
1967 оны эхэнд Сири-Израйлын багахан дайн болов. Израйль Египеттэй зургаан өдөр дайтахад Сири Израйлын эсрэг оролцов. Дайн дуусахаас 48 цагийн өмнө Израил Сирийн фронт руу анхаарч Голаны өндөрлөгийн 2/3 хэсгийг эзэлж авсан ба гал зогсоох шугам татсанаар Израил эзэлж авсан хэсгээ өнөөдөр хүртэл хянаж байна. Олон улс Голаны өндөрлөгийн эзлэгдсэн хэсгийг Сирийн нутаг гэж үздэг.
1973 онд Египет Сири хамтарч Израйльтай дайтсан ч Израйль ухраасан. 1976 онд Ливаны иргэний дайн дэгдэхэд Сири цэрэг орулсан. Дайн дууссаны дараа үргэлжлэн байсаар 2005 оны Ливаны иргэд нийтийн эсэргүүцэл цуглааны дараа цэргээ татан авчээ.
1970-аад оноос лалын суннит шашинтны Мусульман ахан дүүс зэвсэгт бүлэг алавит шийт шашинтай Хафез Асад ерөнхийлөгчийн эсрэг зэвсэглэн боссон ба Сирийн зэвсэгт хүчин 1982 онд Хама хотод 20000 хүний амийг авчээ. Сири-Израйлийг найрамдуулах зорилготой Мадридын хурал (1991), олон уулзалт болсон ч амжилт олоогүй.
.svg)
Хафез Асадыг 2000 онд нас барахад хүү Башар Асад залган улсын ерөнхийлөгч болсон. 2000-аад онд Сирийн араб-курдын хооронд мөргөлдөөн болж байв. 2005 онд Сири Ливан дахь цэргээ татаж авсан. 2006 оны Ливаны дайнд Сири Хезболлагийн талд байж Иранаас явсан тусламжийн ачааг дамжин өнгөрүүлж өгчээ. Израйль террорист байгууллагын үүр хэмээн Сирийн хэд хэдэн газрыг бөмбөгдсөн.
Иргэний дайн
засварлахАрабын хавар хөдөлгөөний хүрээнд ерөнхийлөгч Башар Асадын (шийт шашинтай) эсрэг жагсаал хөдөлгөөн 2011 онд өрнөсөн. Сирийн цэрэг хүчлэн тараасчаар Сирийн босогчид зэвсэглэн иргэний дайн болжээ. Сирийн иргэний дайнд Исламын улс (суннит), Рожава (курд) зэрэг сөргөлдөгч тал нэмэгдэж 400,000 хүн амь үрэгдэж, 4 сая хүн эх орноосоо дайжин дүрвээд байна.
Лавлах бичиг
засварлах- ↑ Иш татахад гарсан алдаа: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedCoSAR - ↑ 2.0 2.1 2.2 "Сири: Хүмүүс ба нийгэм". The World Factbook. ТТГ. 2022-05-10. Архивласан огноо 2021-02-03. Татаж авсан: 2021-12-30.
- ↑ "Сири (10/03)".
- ↑ "Сирийн шашин шүтлэг, угсаатны бүлгүүд". 2012-12-20.
- ↑ "Сирийн Гадаад хэргийн яам". Эх хувилбараас архивласан: 2012-05-11.
- ↑ "Сирийн хүн ам". World of Meters.info. Татаж авсан: 2024-11-06.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 "Сири". The World Factbook. Тагнуулын төв газар. Архивласан огноо 2021-02-03. Татаж авсан: 2021-04-07.
- ↑ "Дэлхийн банкны ЖИНИ индекс". Дэлхийн банк. Архивласан огноо 2015-02-09. Татаж авсан: 2013-01-22.
- ↑ "ХҮНИЙ ХӨГЖЛИЙН ТАЙЛАН 2023-24" (PDF). НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр (англи хэлээр). НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр. 2024-03-13. pp. 274–277. Архивласан (PDF) огноо 2024-05-01. Татаж авсан: 2024-05-03.