Википедиа

Португал

Бусад утгыг, «Португал (салаа утга)»-с харна уу.

Бүгд Найрамдах Португал Улс (порт. República Portuguesa) нь баруун өмнөд Европ, Иберийн хойгт Испанитай хил залган орших улс юм.

Бүгд Найрамдах Португал Улс
República Portuguesa (Португал)
Төрийн дуулал: 
A Portuguesa
"Португал хүн"
 Португал улсын байршил (хар ногоон)

– Европ (ногоон & хар саарал)
– Европын Холбоо (ногоон)

Нийслэл
ба томоохон хот
Лиссабон
38°46′N 9°9′W / 38.767°N 9.150°W / 38.767; -9.150
Албан ёсны хэлПортугал хэл
Хүлээн зөвшөөрөгдсөн орон нутгийн хэлМиранд хэл[note 1]
Иргэншил (2022)[3]
Шашин
(2021)[4]
  • 14.1% Шашингүй
  • 1.1% Бусад
Ард түмний нэршилПортугалчууд‎
Төр засагНэгдмэл хагас-ерөнхийлөгчийн үндсэн хуульт бүгд найрамдах улс[5]
Марселу Ребелу де Соуза
Антониу Кошта
Хууль тогтоох байгууллагаБүгд Найрамдах Улсын Ассамблей
Үүсгэн байгуулалт
868
1095
6 сарын 24, 1128 он
7 сарын 25, 1139 он
10 сарын 5, 1143 он
12 сарын 1, 1640 он
9 сарын 23, 1822 он
10 сарын 5, 1910 он
4 сарын 25, 1974 он
4 сарын 25, 1976[note 2]
1 сарын 1, 1986
Газар нутаг
• Нийт
92,225.2 км2[6] (109)
• Усны эзлэх талбай (%)
1.2 (2015)[7]
Хүн ам
• 2022 тооцоо
Neutral increase 10,467,366[8] (89)
• 2021 тооллого
Neutral decrease 10,343,066[9]
• Нягтаршил
113.5/км2
ДНБ (ХАЧП)2023 тооцоо
• Нийт
▲ $460.1 тэрбум[10] (49)
• Нэг хүнд ноогдох
▲ $44,707[10] (42)
ДНБ (нэрлэсэн)2023 тооцоо
• Нийт
▲ $267.7 тэрбум[10] (51)
• Нэг хүнд ноогдох
▲ $26,013[10] (41)
ОТББИ (2020)  31.2[11]
дундаж
ХХИ (2021)▲ 0.866[12]
маш өндөр · 38
Мөнгөний нэгжЕвро (€) (EUR)
Цагийн бүсUTC (БЕЦ)
UTC−1 (Атлантын далай/Азор)
• Зуны цаг (ЗЦ)
UTC+1 (БЕЗЦ)
UTC (Атлантын далай/Азор))
Note: Continental Portugal and Madeira use WET/WEST; the Azores are 1 hour behind.
Огнооны форматdd/mm/yyyy
Жолооны талright
Утасны томьёо+351
ISO 3166 кодPT
Домэйн нэр.pt
  1. ^  Терра де Миранда нутагт яригддаг Миранд хэлийг албан ёсоор 1999 онд хүлээн зөвшөөрч (Lei n.° 7/99 de 29 de Janeiro),[1] албан хэрэглээнд ашиглах эрхийг олгосон.[2] Португалын дохионы хэл мөн хүлээн зөвшөөрөгдсөн.
  2. ^  Төрсөн улсын дагуу
  3. ^  1976 онд баталсан Португалын Үндсэн хууль нь 1982 - 2005 оны хооронд баталсан хэд хэдэн нэмэлт өөрчлөлтэй.

Баруун талаараа Атлантын далайгаар хүрээлэгддэг ба Атлантын далай дахь Азор, Мадейра олтригууд Португалын нутаг болно. Португал орны 92,090 хавтгай дөрвөлжин км нутагт 10,570,803 хүн ам оршин суудаг. Хүн ам нь Атлантын далайн эргээр хоёр том хот руугаа шахан нягтран суурьшсан байдаг. Хоёр том хотынх нэг нь 547,631 хүн амтай нийслэл Лиссабон, нөгөөх нь Порту юм. Хүн амын үнэмлэхүй олонх нь португалчууд, дийлэнх олонх нь Христийн шашинтан (түүнд дотроо Католик) юм.

15-16-р зууны далайд гарч шинэ газар нээх аянд португалынхан оройлжээ. Ингэснээр Португал нь Өмнөд Америк, Африк, Ази, Номхон далайд нутагтай далайн гүрэн болж байв. 19-р зуунд хамгийн том гадаад эзэмшил Бразил орон тусгаар тогтносноор Португалын хүч буурсан. Эзэмшлээсээ хамгийн сүүлд 1999 онд Макаог Хятадад шилжүүлэн өгч байлаа.

Португал нь амьдрах таатай орчин бүрэлдсэн, ХХИ-ээр дээд ангилалд багтах, даяарчлагдсан, дайнгүй, ЕХ, НҮБ, Латин хэлт орнуудын холбоо, Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага, НАТО, Евробүс, Шенгений гэрээ зэрэг олон улсын байгууллага, гэрээг анх байгуулалцсан, гишүүн орон нь юм.

Түүх

засварлах

Газар зүй

засварлах
 
Байр зүйн газрын зураг

Португал 92,090 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай дэлхийн 109-р том орон юм.

Байрлал

засварлах

Португал орон Евразийн эх газрын туйлын баруун зах, Иберийн хойгийн баруун өмнөд буланд зүүн талаараа Испани улстай хиллэн оршдог. Хоёр улсын хилийн урт 214 км. Үндсэн нутгаас зайдуу Атлантын далайд Азор, Мадейра хэмээх бага биш хоёр олтригтой.

Газар

засварлах

Нутгийн дундуур урсдаг Тежу голын умард тал, ялангуяа дорно умард хэсэг нь уулархаг, түүнээс авсан гол мөрөн ихтэй бол Тежугийн өмнөд талын газар нутаг (Алентежу) нам доор тэгш тал юм. Яг өмнөд үзүүрийн Алгервид уулын бага шиг нуруу бий. Нутгийн төв хэсэгт Эштрела (1993 м) гэж харьцангуй өндөр нуруу байдаг бол Азорын олтригт хамгийн өндөр Пику уул нь (2351 м) байгаа.

Гол мөрний хөндийг эс оруулвал ихэнх хэсэгтээ хүчиллэг, галт уулын шороотой. Эндэхийн галт уулс идэвхтэй.

Ус

засварлах

Португал нутгийн хойд хилээр Минью, хойд талаар Дору (Порту хавьд далайд цутгадаг) болон Мондегу, дундуур Тежу (Лиссабоны орчим цутгана), зүүн урд хилээр Гвадиана зэрэг гол урсдаг. Томоохон нуургүй ч УЦС-ын цөөрөм, далан хийсэн нь нэлээд бий.

Уур амьсгал

засварлах

Эх газрын Португалд газрын дундад тэнгисийн болон талын уур амьсгал зонхилдог. Арлууд дээр тропикийн уур амьсгалтай. Өвөлдөө 5—10 °C сэрүүн, зундаа 20—27 °C халуун байна. Жилд дунджаар 400 — 800 мм, уулархаг нутгаар 1000 — 2500 мм хур тунадастай.

Амьтан ургамал

засварлах

Португалын нутаг дэвсгэрийн 50 хувийг ой мод эзэлнэ. Ихэвчлэн нарс, бас царс ургадаг. 607 га илчүү царс тариалж, дэлхий үйсэн бөглөөний талыг Португал үйлдвэрлэдэг. Цаас, ялзмагийн түүхий эд ургадаг.

Европт өргөн тархсан шилүүс, зэрлэг муур, чоно, үнэг, зэрлэг гахай, баавгайнаас гадна Африкт байдаг хамелеон зэрэг олон төрөл зүйлийн амьтан Португалид бий. Нүүдлийн шувуу дайран өнгөрдөг. Сардина, анчоус, туна зэрэг 200 зүйлийн загас Атлантын далайгаас барьдаг.

Португал орны байгалийн зургийн түүвэр
 
Алгерви нутгийн хадан
цохио, элст эрэг
Алгерви нутгийн хадан
цохио, элст эрэг  
 
Пенеда-Жереш хэмээх байгалийн цогцолборт газар
Пенеда-Жереш хэмээх байгалийн цогцолборт газар  
 
Эх газрын оргил өндөр Эштрела нуруу (1993 м)
Эх газрын оргил өндөр Эштрела нуруу (1993 м)  
 
Португалын хамгийн өндөр Пику арлын уул (2351 м)
Португалын хамгийн өндөр Пику арлын уул (2351 м)  

Төр засаг

засварлах
 
2011 онд ажлаа авсан 118 дахь ерөнхий сайд Педру Пасуш Коэлью

Португал улс 1910 онд хаант засгаа халж бүгд найрамдах засагтай болжээ. 1976 онд шинэчлэн баталсан үндсэн хуулиа одоо мөрдөж байна. Үндсэн хуульд хууль журам тогтоох, түүнийг хэрэгжүүлэх, гэмтэй эсэхийг шүүх төрийн эрхт байгууллагыг ялгаж салгажээ. Үүнд:

  1. Улсын ерөнхийлөгч (порт. Presidente da República Portuguesa) — 5 жил тутамд бүх ард түмний саналаар сонгогддог, төрийн тэргүүн, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч; ерөнхий сайд болон бусад сайдыг томилох, огцруулах эрх мэдэлтэй;
  2. Улсын хурал (Assembleia da República) — 4 жил тутам бүх ард түмний саналаар сонгогддог нэг танхимын 230 суудалтай хууль тогтоох улсын хурал; газар газраас харилцан адилгүй гишүүн сонгогдоно, Лиссабоны тойргоос 47, Порталегрийн тойргоос 2 суудал эзнээ олдог. 2011 оны сонгуулиар Социал Демократ Нам (47%), Социалист Нам (32%), Ардын Нам (10%) гурав бусад 14 намын хамтаар Сан-Бенту ордноо суух эрхээ авчээ.
  3. Засгийн газар (Governo da República Portuguesa) — Улсын хурлын сонгуулийн үр дүнгээр сонгогдсон намуудын саналыг ерөнхийлөгч харгалзан засгийн газрыг бүрдүүлж, тохирох ерөнхий сайдыг (primeiro-ministro) томилдог. Хууль тогтоомж, төрийн шийдвэр тушаалыг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Ерөнхий сайдаас гадна шадар сайд, чиглэсэн яамдын сайд нар, төрийн нарийн бичгийн дарга нар төлөөлөн бүрдүүлнэ. 1976 оноос хойш өдгөө 19-р ээлжийн засгийн газар ажиллаж байна.
  4. Шүүх байгууллага — Португал улсын шүүх байгууллага ерөнхий, төр захиргааны, санхүүгийн гэж салбарладаг. Эцсийн шатны маргааныг Дээд шүүх (Supremo Tribunal de Justiça) шийддэг бол үндсэн хуулийн манаанд 13 гишүүнтэй Үндсэн хуулийн цэц зогсож байна. Гол хуулиудаас хэлвэл 1976 онд үндсэн хууль, 1966 онд иргэний хууль, 1982 онд эрүүгийн хууль эцэслэн батлагджээ. Цаазаар аваачих ялгүй, дээд тал нь 25 жил хорьж шийтгэдэг ба 2010 онд ижил хүйстэнтэйгээ гэрлэх эрхийг зөвшөөрчээ.

Орон нутаг

засварлах

Португал улсын бүхэл нутаг дэвсгэр 308 суурин газарт (порт. município) хуваан захирагдаад, цааш 4,260 хороо (freguesia) болж задарна. Хэдий албан ёсны засаг захиргааны хуваарь ийм боловч олон улсын жишигтэй нийцэж арай том нэгж болгон бүлэглэх хэрэгцээ гардаг. Хоёр зүйлийн гурван хэсэг нутаг болохыг хэлвэл үндсэн Португал орон (Portugal Continental — Эх газрын Португал) болон Азор, Мадейра хэмээх өөртөө засах хоёр нутаг (regiões autónomas) байгаа юм.

Дээрх үндсэн Португал орон нь дотроо тэнцүүхэн газар нутаг бүхий 18 тойрог (distrito) болдог. Дандаа төв хотынхоо нэрээр нэрлэгдсэн.

Эх газрын Португалын 18 тойрог[13]
  Тойргийн нэр Нутаг дэвсгэр Хүн ам     Тойргийн нэр Нутаг дэвсгэр Хүн ам
1 Лиссабон 2,761 км² 2,250,533 10 Гуарда 5,518 км² 160,939
2 Лейрия 3,517 км² 470,930 11 Коимбра 3,947 км² 430,104
3 Сантарен 6,747 км² 453,638 12 Авейру 2,808 км² 714,200
4 Сетубал 5,064 км² 851,258 13 Визеу 5,007 км² 377,653
5 Бежа 10225 км² 152,758 14 Браганса 6,608 км² 136,252
6 Фару 4,960 км² 451,006 15 Вила-Реал 4,328 км² 206,661
7 Эвора 7,393 км² 166,706 16 Порту 2,395 км² 1,817,117
8 Порталегри 6,065 км² 118,506 17 Брага 2,673 км² 848,185
9 Каштелу-Бранку 6,675 км² 196,264 18 Виана-ду-Каштелу 2,255 км² 244,836
Далайн дундах өөртөө засах 2 нутаг
Нутгийн нэр Нутаг дэвсгэр Хүн ам Олон нийт
1 Aзор
2,333 км²
246,772
 Азорынхан
2 Мадейра
801 км²
267,785
 Мадейрынхан

Цэрэг зэвсэг

засварлах
Гурван замын зэвсэгт хүчний гол зэвсэг, техник
 
Португалийн армийн
хуягт тэрэг 		 
Португалийн байлдааны
хөлөг онгоц 		 
Португалын F-16
сөнөөгч онгоц

Португал улс хуурай, тэнгисийн, агаарын замын цэргийн хүчинтэй. Эдгээр нь өөрийн улсыг гадны халдлагаас батлан хамгаалах үүрэгтэй. Бас гадаад улсад хүний эрхийг хамгаалах үүднээс туслалцаа үзүүлдэг. 2008 онд 39,200 цэрэг армийн (үүнээс 7,500 нь эмэгтэй) хүнтэй байж, 2009 онд ДНБ-ийн 2.1 хувьтай тэнцэх 5.2 тэрбум ам.доллар энэ салбарт зарахаар төсөвлөж байв. Үүнээс армид 21 мянга, тэнгисийн зэвсэгт хүчинд 11 мянга, агаарын зэвсэгт хүчинд 7500 хүн оногддог.

XX зуунд Португал Дэлхийн нэгдүгээр дайн, Португалын колонийн дайнд (1961—1974) тэмцэлдсэн. Колонит гүрнээ байсан 1975 оноос хойш Дорно Тимор, Босни, Косово, Афган, Сомали, Ирак, Ливанд энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож, Ангол (1992), Гвиней-Биссау (1998)-д ажилласан.

Тэмдэглэл

засварлах
  1. ↑ Терра де Миранда нутагт яригддаг Миранд хэлийг албан ёсоор 1999 онд хүлээн зөвшөөрч (Lei n.° 7/99 de 29 de Janeiro),[1] албан хэрэглээнд ашиглах эрхийг олгосон.[2] Португалын дохионы хэл мөн хүлээн зөвшөөрөгдсөн.
  2. ↑ 1976 онд баталсан Португалын Үндсэн хууль нь 1982 - 2005 оны хооронд баталсан хэд хэдэн нэмэлт өөрчлөлтэй.

Цахим холбоос

засварлах
  Commons: Португал – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан

Эшлэл

засварлах
  1. ↑ 1.0 1.1 "Reconhecimento oficial de direitos linguísticos da comunidade mirandesa (Official recognition of linguistic rights of the Mirandese community)". Centro de Linguística da Universidade de Lisboa (UdL). Эх хувилбараас архивласан: 18 March 2002. Татаж авсан: 2 December 2015.
  2. ↑ 2.0 2.1 The Euromosaic study, Mirandese in Portugal, europa.eu – European Commission website. Retrieved January 2007. Link updated December 2015
  3. ↑ "Sefstat 2022".
  4. ↑ Иш татахад гарсан алдаа: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Censos2021
  5. ↑ Constitution of Portugal, Preamble:
  6. ↑ (Португал хэлээр)"Superfície (km²) das unidades territoriais por Localização geográfica (NUTS - 2013); Anual".
  7. ↑ "Surface water and surface water change". Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Татаж авсан: 11 October 2020.
  8. ↑ "População residente aumenta mais de 46 mil pessoas - 2022". ine.pt. INE. Татаж авсан: 15 June 2023.
  9. ↑ "Censos 2021 - Principais tendências ocorridas em Portugal na última década". Statistics Portugal - Web Portal. 23 November 2022. Татаж авсан: 23 November 2022.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 10.3 "Report for Selected Countries and Subjects – Portugal". International Monetary Fund. 2023. Татаж авсан: 11 April 2023.
  11. ↑ "Gini coefficient of equivalised disposable income". Eurostat. Архивласан огноо 9 October 2020. Татаж авсан: 21 June 2022.
  12. ↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (англи хэлээр). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Татаж авсан: 8 September 2022.
  13. ↑ "Districts of Portugal". Distritosdeportugal.com. Татаж авсан: 22 August 2010.
"https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Португал&oldid=736018"-с авсан