Увс аймаг

"Увс" үгээр энд холбогдлоо. Бусад утгыг, «Увс (салаа утга)»-с харна уу.

Увс (монгол бичгээр ᠤᠪᠰᠤ ubsu) нь Монгол улсын аймаг юм. 1931 онд байгуулагдсан. 69585 км² нутагтай.

Увс аймаг Увс аймаг (Монгол) Увс әәмг (Ойрад) ᠤᠪᠰᠤᠠᠶᠢᠮᠠᠭ
Аймаг
Далбаа Сүлд
Солбицол: 49°30′N 92°30′E
Улс	Монгол
Байгуулагдсан	1931
Нийслэл	Улаангом
Газар нутаг
• Нийт	69,585.39 км2 (26,867.07 бээр2)
Хүн ам  (2023)
• Нийт	▼ 84,976
ДНБ
• Нийт	MNT 726 тэрбум US$ 0.2 тэрбум (2023)
• Нэг хүнд ноогдох	MNT 8,551,346 US$ 2,507 (2023)
Цагийн бүс	UTC+7
Бүсийн дугаар	+976 (0)145
ISO 3166 код	MN-046
Улсын дугаар	УВ_
Вэб сайт	uvs.gov.mn

Увс аймаг нь чацарганаараа дэлхийд алдартай. Тус аймаг нь олон ястны өлгий нутаг юм.

Хүн ам

Увс аймаг хүн амын бүтцийн хувьд 0-14 Насныхан 33.8%, 15-64 Насныхан 62.7%, 65 ба түүнээс дээш насныхан 3.5%-ийг эзэлдэг. Увс аймгийн хүн амын дундаж нас 24.1 байна.

Угсаатны бүрэлдэхүүн

Монгол үндэстэн-92.2%

• Дөрвөд-42.3%
• Баяд-34.2%
• Халх (Элжигэн-12%, Сартуул-1.1%)-15%
• Мянгад-0.5%
• Өөлд-0.1%
• Захчин-0.1%
• Буриад-0.1%

Түрэг угсаатан-7.6%

• Хотон-7.4%
• Казахууд-0.3%

Шашин шүтлэг

• 88%-Буддизм
• 5.4%-Исламын шашин
• 1.9%-Бөө
• 1.2%-Христ

Түүх

1686 онд Ойрад Монголын их хаан Галдан бошигт Хархираа голоос суваг татуулж, Увс нуурын хотгор Гурван тээл, Арсай, Мянган бэл, Хар толгой, Бор үзүүр зэрэг газруудад тариа тариалж эхэлсэн нь суурин амьдралын үндэс тавигдаж улмаар Улаангом сум (хотын) анхны шав тавигдсан гэж үздэг.

Ийнхүү газар тариалангийн суурин (Yүнийг гэрчлэх ул үндэс нь Арсайн суурин байж болох юм) нь Увс аймагт анх тавигджээ.

1871 онд Чандмань уулын орчимд Дэчинравжаалан хөндийн анхны дацан болох Лүүжин дацан байгуулагдсан нь Улаангомын хүрээний анхны суурь болсон байна.

Лүүжин Дацангийн дэргэд Цогчин дуган, олон сүм баригдаж, лам хуврагууд олноор шавилан сууснаар Баянчандмань уулын хошуу байгуулагдаж, хошууны тамгын газар төвлөрснөөр Улаангомын хүрээ нэртэй болсон байна. Улаангомын хүрээ нь сүсэгтэн олны дунд ихээхэн нөлөөтэй болж 1915 оны үед 1500 гаруй лам хуврагтай болж, Дөрвөдийн Зоригт Далай хааны өргөө байрлаж байсан зэрэг нь хошууны шашин, улс төр, засаг захиргааны төв болж өргөжихөд нөлөөлсөн байна. 1931 оны 2 сард Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолоор засаг захиргааны хуваарийг шинэчлэн Чандмань уулын аймгийг Увс, Ховд хоёр аймаг болгосноор Улаангом нь Увс аймгийн улс төр, эдийн засаг, соёл боловсролын төв болон өргөжин хөгжих эхлэлээ тавьсан юм.

Чандмань уулын аймгийн анхдугаар их хурлын 1925 оны 11 сарын 21-ний өдрийн 4-р тогтоолд:

"Аймгийн эрх барих газар аймгийн захиргаааг сонгон байгуулж, Дөрвөдийн аймгийн хуучин нэр болох "Дөрвөд далай хан аймаг" нэрийг халж, Чандмань уулын аймаг хэмээн нэрлэж, төвийг Улаангомд суурьшуулахаар тогтжээ. Чандмань уулын аймаг нь 8 хошуу, 41 сум, 115 баг, 660 арванаар бүрдэл болон байгуулагдсан болой"

гэжээ. Энэхүү 41 сумын 13 нь одоогийн Ховд аймгийн, бусад 28 нь Увс аймгийн сумд байжээ.

• 1925 - 1931 онуудад Чандмань уулын аймаг
• 1931 - 1932 онд Дөрвөдийн аймаг
• 1933 оноос Увс аймаг гэж тус тус нэрлэжээ.

1931 онд Чандмань уулын аймгийг 2 аймаг болгоход Увс аймаг 16 сум, 150 баг, 9133 өрх, 43188 хүн амтай байжээ. 1933 онд Увс аймгийн жилийн төсөв 140.0 мянга төгрөг байсан бол 1961 онд 6,6 сая төгрөг, 1981 онд 33,7 сая, 1990 онд 78,4 сая төгрөг болж өсчээ. Увс аймгийн төв нь Улаангом сум юм.

1957 онд барилгын 3-р ангийг тус суманд байгуулснаар орчин үеийн хийц загвар бүхий олон сайхан барилга байгууламж баригдан Улаангом сум хотших төлөвөө олсон юм. 1942 онд Идэш тэжээлийн хүнсний комбинат, 1959 онд гурилын үйлдвэр ашиглалтанд орсноор Улаангом төдийгүй Увс аймгийн хүнсний хангамж эрс сайжирсан юм. 1959 онд Улаангом сумаас Улаангом хотыг тусгаарлан орон сууц гудамжны 4-р хороо, хотын АДХГЗ байгуулагдсан нь хотыг төлөвлөгөөтэй хөгжүүлэх өргөн бололцоог нээж өгсөн юм. Улаангом суманд одоо Увс аймгийн нийт хүн амын 30 шахам хувь буюу 27.0 мянга гаруй хүн оршин амьдарч байна. Одоо Улаангом сум нь засаг захиргааны хувьд арван нэгэн багтай бөгөөд есөн баг нь Улаангом хотод, хоёр баг нь хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй эрхэлж байна.

Газар зүй

Увс аймаг нь Монголын баруун хэсэгт Хан Хөхий, Хархираа, Түргэний уулс, Увс нуурын хотгорын говь нутгийг эзлэн оршино. Хамгийн өндөр уул нь 4116 м өндөр Хархираа уул юм. Хархираа Түргэний уулс нь залуу атираат уул бөгөөд Хяргас, Увс нуурын хотгороор шинэ төрмөлийн эриний хурдас тархжээ. Чулуун нүүрс (Нүүрст хотгор, Хар Тарвагатай) бий бөгөөд барилгын материалын баялагтай мөн жамц давсны асар их нөөцтэй Шүдэн уул энд бий.

Увс аймгийн нутгаар Тэс, Нарийн, Завхан, Ховд зэрэг том голууд урсах бөгөөд Увс, Хяргас, Үүрэг, Ачит гэхчлэн том нуурууд оршино. Хартэрмэсийн, Хавцал Боомын, Бургастайн зэрэг рашаан ус бий. Аймгийн нутгийн ихэнх хэсэгт хээрийн цайвар хүрэн хөрс, уулархаг нутгаар уулын нугын талийн ба хар шороон хөрстэй, нуурын хэсгээр хөндий газраар намгархаг элсэрхэг хөрстэй, уулархаг нутгаараа ой хөвч, тагийн ургамалтай, нууруудын хотгороор говийн ургамал ургана. Мөн ой хөвчийн буга зэрэг амьтнаас эхлээд говийн хар сүүлт гэхчилэн ан амьтан элбэгтэй. Увс аймгийн 7 сум ОХУ-тай хиллэдэг.

Түүх соёлын дурсгалт газрууд

-Өмнөговь сумын Мунживын Дамбийжаагийн туурь, -Өмнөговь сумын Арлын хоогийн эртний туурь -Өмнөговь сумын Хүрэн үзүүрийн хадны зураг -Өмнөговь сумын Хөх оройн хадны зураг -Өмнөговь сумын Мунживын хадны зураг -Өмнөговь сумын Бор хагийн хос хяргисүүр -Өмнөговь сумын Ацаан бэлийн хадны зураг, хүн чулуу -Өмнөговь сумын Шар булгийн хадны зураг, хөшөө чулуунууд -Өмнөговь сумын Ховд голын хавцалын хадны зураг, хөшөө чулуунууд

1. Сагил сум, Ганц харгайтын бичигт хадны зураг
2. Зүүнхангай сум, Зураагийн улаан хадны зураг
3. Сагил сум, Зүүн турагийн тэрэм хадны зураг
4. Сагил сум, Их сарын хадны зураг
5. Сагил сум, Можоогийн хадны зураг
6. Давст сум, Мөнгөт Цахирын хадны зураг
7. Наранбулаг сум, Наранбулагийн хадны зураг
8. Сагил сум, Үнхэлцэгийн хадны зураг
9. Давст сум, Тэхтийн давааны хадны зураг
10. Сагил сум, Хад үзүүрийн хадны зураг
11. Баруутуруун сум, Хар Цагаан усны хадны зураг
12. Сагил сум, Цагаан өтөгийн хадны зураг
13. Өмнөговь сум, Шар булгийн онцын хадны зураг
14. Сагил сум, Шовгор хадны зураг
15. Давст сум, Бор Нурганы/Хүүхдийн овооны/ хүн чулуу
16. Наранбулаг сум, Жаажаагийн хөтөлийн хүн чулуу
17. Хяргас сум, Нийчийн амны хүн чулуу
18. Хяргас сум, Овгор Хяргасын хүн чулуу
19. Тариалан сум, Халхайтын дэнжийн хүн чулуу
20. Малчин сум, Хөтөл нуурын Улаан толгойн хүн чулуу
21. Малчин сум, Баянмандал уулын хүн чулуу
22. Улаангом хот, Чандмань уулын булш
23. Бөхмөрөн сум, Ачит нуурын түрэг бичээс
24. Хяргас сум, Да лам Цэрэнчимэдийн гэрэлт хөшөө
25. Аймгийн музей, Долоодойн түрэг бичээс
26. Аймгийн музей, Долоодойн хөшөөний уйгар бичээс
27. Сагил сум, Төмөр цоргын түрэг бичээс
28. Улаангом сум, Харлаг бэйсийн сүм
29. Түргэн сум Дэлгэр мөрний дэнжийн хүн чулуунууд

Сумд

Увсын сумд

1. Баруунтуруун сум
2. Бөхмөрөн сум
3. Давст сум
4. Завхан сум
5. Зүүнговь сум
6. Зүүнхангай сум
7. Малчин сум
8. Наранбулаг сум
9. Өлгий сум
10. Өмнөговь сум
11. Өндөрхангай сум
12. Сагил сум
13. Тариалан сум
14. Тэс сум
15. Түргэн сум
16. Улаангом сум
17. Ховд сум
18. Хяргас сум
19. Цагаанхайрхан сум

Аж үйлдвэр

Увс аймаг нутгийн зүүн хэсэгт газар тариалан хөгжүүлсэн, аймгийн төв Улаангомд барилгын, хүнсний үйлдвэрүүдтэй. Увс аймагт ОХУ руу гарах хилийн боомт Давст сумын нутагт Боршоо, Тэс сумын нутагт Тэс боомт бий.

Цахим холбоос

 Commons: Увс аймгийн зураг – Викимедиа дуу дүрсний сан

• Увс аймгийн албан ёсны цахим хуудас