Ойрад–Халимаг аялга
Ойрад–Халимаг аялга (халимаг кириллээр Хальмг келн гэж бичигддэг) — Оросын Холбооны Улсын холбооны нэгж болох Бүгд Найрамдах Халимаг Улсад оршин сууж буй Халимагуудын хэлэлцэх Монгол хэлний аялга юм. Халимаг аялга бол Монгол Улсын болон БНХАУ-ын Ойрадын хэлэлцэх Ойрад аялгатай үгсийн сангийн бүтцээр ялгарахаас бусдаар бол адил юм.
| Ойрад аялга | |
|---|---|
| Монгол хэлний өрнөд аялга | |
| ᡆᡕᡅᠷᠠᡑ ᡘᡄᠯᡄᠨ Өөрд келн ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠦ ᠣᠶᠢᠷᠠᠳ ᠠᠶᠠᠯᠭᠤ Моңһл келнә Өөрд айлһ | |
| Өөрийн нэр | [øːˈrət keˈlən] |
| Тархалт | Монгол, Орос, Хятад, Киргиз[1] |
| Бүс нутаг | Ховд, Увс,[2] Баян-Өлгий,[3] Халимаг, Шинжаан, Ганьсү, Хөхнуур муж |
| Угсаатан | 655,372 Ойрад |
Төрөлх хэлтэн | 368,000, хүн амын 58% (2007–2010)[4] |
Хэв ёсны | |
| Тод бичиг (Хятад: албан бус), Кирилл (Орос: албан ёсны) | |
| Албан ёсны хэрэглээ | |
Улс | Халимаг, Орос (Халимаг хэл нэршлээр); Хятадын Хөхнуур мужийн Хайши тойрог; Хятадын Шинжааны Баянгол - Монголын өөртөө засах тойрог болон Бортал тойрог |
| Томьёолбор | |
| ISO 639-2 | xal Халимаг |
| ISO 639-3 | Аль аль нь: xal – Халимаг xwo – Бичгийн Ойрад |
xwo Бичгийн Ойрад | |
| Глоттолог | kalm1243 |
| Linguasphere | 44-BAA-b нэг хэсэг |
 Ойрад аялганууд гэсэн Орос хэлээрх газрын зураг[5] | |
Үнэндээ Орос дахь Ойрадын тасархай хэсэг Дөрвөд, Торгуудыг Оросоор "калмык" (Монголоор "Халимаг") гэж нэрлэдэг болсноос хэл яриаг нь Ойрадаас салгаж тусад нь "Халимаг хэл" гэж үздэг Орос болон Европ зүгийн угсаатны онцлогоос илүүтэй газар зүйн суурьшлаар ангилах хэл шинжлэлийн хэв маяг байдаг. Харин Монголын хэл шинжлэлчид Халимаг нь Ойрад аялганы нэг салаа гэж үздэг бол Хятадын хэл шинжлэлчид ямартаа ч Хятад болон Монгол дахь Ойрадын хэлж ярих нь Монгол хэлний аялга мөн гэж өөрийн улсын бодлогод тохируулан ангилдаг аж.
Бичиг үсэг
засварлахХалимагууд 1607 оноос Ойрадын нутгаас баруунш нүүсэн. Тухайн үед Ойрад Монгол бичгээр бичдэг байлаа. 1648 онд Зүүнгарт сууж асан Ойрадын Зая Бандид Намхайжамц (Огторгуйндалай) монгол бичгийн хоёр авиаг нэг хэлбэрээр тэмдэглэдэг а,э, о,у, ө,ү гэх мэтийн ялгагдах авиа бүрийг тус бүр нэг үсэг болгон сайжруулж Тод үсэг хэмээн нэрийдсэн юм. Ижил мөрний Ойрад Тод Монгол үсгийг 1660-аад оноос хэрэглэх болсноос хойш Халимагууд 1924 он хүртэл тод бичигтэй явсан. 1924-1930 оны хооронд Кирилл, 1930-1938 оны хооронд Латин үсэгт шилжиж үзээд 1938 оноос кирилл үсгийн бичигтэй болоод өнөөг хүрлээ. Халимагийн кирилл бичигт үгийн эхний үеэс хойших балархай эгшиг гээгдэх гэх мэт үгийн дуудлагыг яг тэмдэглэх дүрэм барьснаас тод бичгийн болоод монгол хэлтэй холбогдох уламжлалт хэв зохис нь нэлээд алдагджээ.
Кирилл цагаан толгой
засварлахӨнөөгийн Халимаг цагаан толгойд 38 үсэг байна. Энэхүү кирилл үсгүүдийг Монголынхтой харьцуулан доор харууллаа.
| Халимаг кирилл үсэг | Харгалзах олон улсын авиа зүйн үсэг | Монгол кирилл үсэг | Халимаг кирилл үсэг | Харгалзах олон улсын авиа зүйн үсэг | Монгол кирилл үсэг | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Аа | a | a | Оо | ɔ | o | |
| Әә | æ | ай | Өө | o | ө | |
| Бб | p, pʲ | б | Пп | (pʰ, pʲʰ) | п | |
| Вв | w, wʲ | в | Рр | r, rʲ | р | |
| Гг | ɡ, ɡʲ, ɢ | г | Сс | s | с | |
| Һһ | h | г (зөөлөн) | Тт | tʰ, tʲʰ | т | |
| Дд | t, tʲ | д | Уу | ʊ | у | |
| Ее | je | е | Үү | u | ү | |
| Ёё | jɔ | ё | Фф | (f) | ф | |
| Жж | tʃ | ж | Хх | x, xʲ | х | |
| Җҗ | dʒ | ж | Цц | tsʰ | ц | |
| Зз | ts | з | Чч | tʃʰ | ч | |
| Ии | i | и | Шш | ʃ | ш | |
| Йй | j | й | Щщ | (stʃ) | щ | |
| Кк | (k, kʲ) | к | Ыы | i | ы | |
| Лл | ɮ, ɮʲ | л | Ьь | ʲ | ь | |
| Мм | m, mʲ | м | Ээ | e | э | |
| Нн | n, nʲ | н | Юю | jʊ | ю | |
| Ңң | ŋ | н (нг) | Яя | ja | я |
Нэмэр
засварлахЭшлэл
засварлах- ↑ Иш татахад гарсан алдаа: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedSvantesson et al. 2005: 148 - ↑ Svantesson et al. 2005: 141
- ↑ Coloo 1988: 1
- ↑ Халимаг at Ethnologue (18th ed., 2015) (захиалга шаардлагатай)
Бичгийн Ойрад at Ethnologue (18th ed., 2015) (захиалга шаардлагатай) - ↑ cp. the distribution given by Svantesson et al. 2005: 141
Гадаад холбоос
засварлах |
Википедиа: Ойрад–Халимаг аялгаээр |