Зүүнгар-Чин улсын дайн
Зүүнгарын хаант улс–Манжийн Чин улсын дайн (1687-1758) нь олон арван жилийн турш үргэлжилсэн. Зүүнгарын хаант улс нь өөрийн бие даасан тусгаар байдлаа хадгалахын тулд манж чин улсын эсрэг Манж, Хятад болон тэдний монгол холбоотны цэрэгтэй өрнүүлсэн тэмцэл байсан юм. Уг дайны өрнөсөн нутаг нь Дотоод Азийн өргөн уудам нутаг, төв болон зүүн Монгол,Төвөд, Хөхнуур, дорнод Туркестаны дагууд явагдсан. Уг дайнд Чин улс ялснаар, эдгээр нутаг Чин улсын мэдэлд 1911 он хүртэл оршжээ.[1][2][3]
Өмнөтгөл засварлах
1368 онд Юань гүрэн задран унаж, Монголчууд эх нутагтаа эргэн ирж, Хятад газарт хань угсааны Мин улс байгуулагдажээ. Цаг хугацаа өнгөрөхөд, Монгол улсын задрал туйлдаа хүрч үндсэн 3 хэсэгт салсан. Эдгээр нь Баруун Монгол буюу Ойрад түмэн, Ар Халхын 7 хошуу, Говиос өмнө орших Өмнөд Монгол юм. Эдгээрээс халх долоон хошуу, өмнөд Монголыг Даян хааны удмынхан захирч байсан. Тухайн цагт их хаад үе улиран байсан ч хүч чадал нь доройтоод Чахар найман отогт эзэн сууж, өвөр Халхын таван отог, Хорчин түмэн ёс төдий захирагдаж байв.
1616 онд Жянжу Зүрчидийн Айсингиоро овгийн Нурхачи баатар, бүх Зүрчидийн аймгийг нэгтгэж дуусаад, Хэту Ала хотод хаан ширээнд залагдаж, улсын нэрээ Хожуу Алтан улс гэж нэрлэсэн. Энэ нь хожим улам хүчирхэгжсээр 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийг нэгтгэж, Монголын их хаан болжээ. Харин Ар Халхын 7 хошууны ноёд, Дөрвөн Ойрадын ноёд харьцангуй биеэ даасан байдалтай оршиж байв. 1636 онд Алтан улс нэрээ сольж, Их Чин улс гэж нэрлээд, Ар Халхыг Мин улстай хийх худалдааг хориглох хууль гаргасан. Ингээд Халхын гадаад улстай хийх худалдаа боогдож эхэлсэн.
Яг энэ цагт Хошуудын Төрбайх гүүш хан, Хөхнуур, Амдог эзлэн, Төвөдийг ноёрхон, Чоросын Эрдэнэбаатар хунтайж Ойрадын зүүн гарын, Хошуудын Очирт хан Ойрадын баруун гарыг захирч байсан. Улам бүр ойртож байсан Манжийн аюулаас сэргийлэх үүднээс Эрдэнэбаатар хунтайж, Зая бандида нарын санаачилгаар Ойрад-Монголын их чуулганыг зарлаж, Эрчисийн Улаан бураа гэх газарт их бага 28 ноён оролцож, Дөчин дөрвөн хоёрын их цаазыг баталжээ. 1652 онд Сэцэн хан Шолой, 1655 онд Түшээт хан Гомбодорж нар нас барж, тэднийг улс төрийн туршлагагүй хан хөвүүд залгамжилж, Чин улсын нөлөөнд автах болсноор энэ хуулийг хэрэгжүүлэхэд Халх, Ойрадын зүгээс бэрхшээл гарч эхэлсэн. 1650-иад онд Чоросын Эрдэнэбаатар хунтайж нас барж, Ойрадын зүүн гарын эзнээр Сэнгэ тодорсон. Гэтэл 1670 онд Сэнгэ хунтайж алагдсан бөгөөд энэ үед түүний дүү Галдан лам сахилаа хаяж, Зүүнгарын эзэн болсон. Галдан хунтайж 1676 он гэхэд бүх Ойрадыг нэгтгэж дуусаад, 1688 он хүртэл нутаг дэвсгэрээ баруун, баруун өмнөш ихээхэн тэлж, Зүүнгарын хаант улс гэж нэрлэгдэх үндэс тавигдсан.
1660-1680 оны хооронд Халхын Засагт хан ба Түшээт хан нарын ноёд эрх мэдэл, албат, газар нутгийн улмаас тогтворгүй байдал гарч, тусгаар байдал нь нилээд хэврэг болжээ. Энэ үед Засагт ханыг хэн залгамжлах тухайд удаан жилийн хэрүүл тэмцэл нь Зүүнгарын хаант улс, Төвөд, Чин улсыг оролцуулсан үйл явдал болжээ. 1686 онд Далай лам, Галдан бошигт хаан нарын санаачилгаар Халх, Зүүнгарыг эвлэрүүлэхээр Заг байдрагийн Хүрэн бэлчирийн чуулган хуралдажээ. Гэвч энэ нь үр дүнд хүрээгүй юм. Галдан бошигт өөрийн ах Доржжавт цөөн тооны цэргийг өгөөд Засагт ханы дэргэд суулгасан. Харин Чахундорж хан цэргээр довтолж, Засагт хан, Доржжав нарыг хороожээ. Ингэснээр Галдан бошигт 3 түмэн цэргээр Халхад дайран орж түйвээснээр Халхын ноёд тайж нарыг хэд хэдэн удаа ялсан. Ингээд Халхын олон ноёд тайж нар албатаа авч зугтсаар Чин улсад 20,000 өрхийн хамт нүүн очиж амь хоргодсон байна.
1689 онд Халхын их, бага ноёд ялагдаад Ар Элстэй гэх газар чуулган хийж, Манж Чин улсад дагаар орохоор болжээ. Энэ үед Галдан бошигтод Оросын зүгээс үзүүлэх тусламж зогссон. Учир нь Нэрчүүгийн гэрээгээр Чин улс-Орос улс хоёр хойд талын хилээ тогтоож, хэрэв Галдан бошигт Халхад довтолбол туслахгүй байх амлалт гаргуулж авсан юм.
Галданы цэрэг Халхын цэргийг нэхсээр 1689 онд Олгой голд бут цохиод, 1690 онд Улаанбудангийн газарт Халх, Манжийн цэрэгт бүслэгдэн, арга заль хэрэглэж, оргон гарч, Хэрлэн гол руу ухран очсон.
1691 онд Долооннуурын чуулганаар Ар Халхыг Манжийн захиргаанд оруулсныг баталж, 8 хошууг 35 хошуу болгож задалжээ. Энэ үеэс эхлээд Халх-Зүүнгарын дайн дуусч, Зүүнгар-Чин улсын дайн эхэлсэн.
Зүүнгар-Манжийн нэгдүгээр дайн засварлах
Уг дайн нь 1690-1697 он хүртэл үргэлжилсэн. 1690 оны Улаанбудангийн тулалдаанд Галдан бошигт ялагдаж, ухран гарсан үйл явдлаас хойш Чин улс түүний эсрэг удаан хугацааны бэлтгэл хийж, 1696 онд 100,000 цэргийн хүчээр Монгол нутаг руу дайран оржээ. Уг цэргийн хүчийг Энх амгалан хаан өөрийн биеэр удирдаж, баруун замын 30,000 цэргийг Фиянгу жанжин удирдаж, Туул голд хүрээд Галданы цэрэгтэй байлдаж ялсан. Харин Энх амгалан хаан өөрийн удирдсан цэргээ авч буцсан. Зуунмод-Тэрэлжийн тулалдаанд ялагдсан Галдан бошигт зугтаж явсаар, Ховд ба Увсын нутагт дүрвэж очсон. 1697 оны 4 сарын 4 нд Ац Амтай гэх газар Галдан бошигт хор ууж амиа егүүтгэсэн. Үүгээр нэгдүгээр дайн өндөрлөжээ.
Зүүнгар-Чин улсын Төвөд дэх дайн (1717-1720) засварлах
Хоёр улсын хооронд энх тайван засварлах
Манжуурын цэргүүд Хотон нуурт 1731 онд ялагдав, гэхдээ Эфү Цэрэн дараа нь Эрдэнэ Зуугийн ойролцоо Галдан цэрэнг ялав. 1734 оны Зүүнгар-Чин улсын гэрээнд хоёр улс Алтайн нуруутай хиллэдэг гэж заасан байдаг.
Зүүнгарын хаант улс мөхсөн нь (1755-1758) засварлах
1745 онд Галданцэрэн хааныг нас барсны дараа Зүүнгарт хаан ширээний тэмцэл өрнөсөн нь Манж улсад эзлэгдэх гол шалтгаан болжээ. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан Илийг эзэлж Даваач хааныг барьснаар, Зүүнгарыг байлдан дагуулах зорилт шийдвэрлэгдсэн гэж үзэн, цэргээ татжээ. Гэвч Амарсанаа нар эсэргүүцэн боссон ба 1758 онд хөдөлгөөнийг цус урсган дарснаар Зүүнгарын хаант улс Манжийн эрхшээлд орж Монгол орон бүхэлдээ Манж Чин улсад эзлэгдсэн байна. Манжийн Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан 1755-1758 онд эзлэн авсан газар нутгаа "Илбэн дагуулсан Шинэ хязгаар" (Шинжаан) хэмээн нэрийджээ.