Бутан
Бутан (жонха. འབྲུག་ཡུལ་, вайли ʼbrug-yul, галиг. zhuk yü) албан ёсоор Бутаны Хаант Улс (жонха. འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་, англи. the Kingdom of Bhutan) нь Гималайн нурууны зүүн хошуунд орших далайд гарцгүй, өмнөд Азийн орон юм. Бутан улс нь зүүн, урд, баруун талдаа Энэтхэг, хойд талдаа Хятад улсуудтай хил залгадгаас гадна Балба, Бангладеш улсуудтай ойролцоо байрладаг. Нийслэл хот нь 111 мянга гаруй хүн амтай -Тхимпху хот.
Бутаны Хаант Улс | |
|---|---|
| Төрийн дуулал: འབྲུག་ཙན་དན་ Друк Цэндэн "Аянгат лууны улс" | |
.svg) | |
| Нийслэл ба томоохон хот | Тхимпху 27°28.0′N 89°38.5′E / 27.4667°N 89.6417°E |
| Албан ёсны хэл | Зонка хэл |
| Шашин | |
| Ард түмний нэршил | Бутанчууд |
| Төр засаг | Нэгдмэл парламентын хагас-үндсэн хуульт хаант засаг |
• Хаан | Жигмэдгэсэрнамжил Ванчиг |
| Лотай Цэрин | |
| Хууль тогтоох байгууллага | Парламент |
| Үндэсний Зөвлөл | |
| Үндэсний Ассамблей | |
| Түүх | |
• Бутаны нэгдэл | 1616–1634 |
• Десигийн удирдлагын эрин үе | 1650–1905 |
• Ванчигийн овгийн эхлэл | 12 сарын 17, 1907 он |
| 8 сарын 8, 1949 он | |
| 9 сарын 21, 1971 он | |
| 7 сарын 18, 2008 он | |
| Газар нутаг | |
• Нийт | 38,394 км2[3][4] (133) |
• Усны эзлэх талбай (%) | 1.1 |
| Хүн ам | |
• 2021 тооцоо | 777,486[5][6] (165) |
• 2022 тооллого | 727,145[7] |
• Нягтаршил | 19.3/км2 (162) |
| ДНБ (ХАЧП) | 2022 тооцоо |
• Нийт | $9.8 тэрбум[8] (166) |
• Нэг хүнд ноогдох | $12,970[8] (95) |
| ДНБ (нэрлэсэн) | 2022 тооцоо |
• Нийт | $2.6 тэрбум[8] (178) |
• Нэг хүнд ноогдох | $3,144[8] (124) |
| ОТББИ (2017) | 37.4[9] дундаж |
| ХХИ (2021) | ▼ 0.666[10] дундаж · 127 |
| Мөнгөний нэгж | Нгултрум (BTN) Энэтхэг рупи (₹) (INR) |
| Цагийн бүс | UTC+06 (BTT) |
| Огнооны формат | ЖЖЖЖ-СС-ӨӨ |
| Жолооны тал | зүүн[11] |
| Утасны томьёо | +975 |
| Домэйн нэр | .bt |
Түүх
засварлахБутан нь 17-р зууны үед төрт улсгүй, салангид олон жижиг хамжлагат ёс тогтож байсныг 1616 онд Төвөддөө хавчигдсан лам Агваан Намжил ирж нэгтгэн, улс болгосноор өнөөгийн Бутаны суурийг тавьжээ. Агваан Намжилийг 1654 онд өөд болсноос хойш, дотоодын тэмцэл, хөрш улсуудын эзэмшилд орж гарч явсаар, 1910 онд Британид хүлээн зөвшөөрөгдөж, холбоотон болсноор тусгаар улс болсон.
Бутанчуудын дийлэнх нь Төвөдийн Буддын шашны шүтлэгтэй. Хэмжээлшгүй эрхт хаант ёстой байсан Бутан 2007 онд Үндсэн хуульт хаант улс болсон юм. Одоогийн хаан нь Жигмэдгэсэрнамжил Ванчиг, улсын нийслэл нь Тхимпху хот юм.
Газар зүй
засварлахБутан нь нийт 38,394 ам дөрвөлжин километр нутагтай, 2021 оны байдлаар 727,145 хүн амтай болох ба эдгээр үзүүлэлтээр жижиг орны ангилалд багтах юм. Бутанд аман ярианы 24 хэл байгаагаас Жонха хэл нь албан ёсны улсын хэл бөгөөд төвөд үсэг хэргэлдэг байна.
Бутаны Хаант Улс Өмнөд Азид БНХАУ, Энэтхэг улстай хиллэн оршино. Д.т.д. 7554 м хүртэл өргөгдсөн Брахмапутра мөрөний сав газрын өргөн хөндийгөөр хэрчигдсэн тус орны уулын доод хэсэг тропикийн, дээд хэсэг нэлээд хүйтэн уур амьсгалтай. Мөнх ногоон навчит болон навчаа гөвдөг шилмүүст ойтой. Үнэт улаан мод, төмрийн хүдэр, нүүрс, гөлтгөнө, гялтгануур зэрэг баялагтай.
Хүн ам
засварлахБутан 2021 оны байдлаар 777,486 хүн амтай байсан. Бутан улсын хүн амын дундаж нас 24.8 жил байна. 1000 эмэгтэй тутамд 1070 эрэгтэй ноогддог байна. Бутан улсын бичиг үсгийн түвшин 66% орчим байдаг юм.
Бутаны хүн ам нь бхоти болон төвөд, балба, энэтхэг гаралтай хүмүүсээс бүрдэнэ. Албан ёсны хэл нь жонха буюу бхоти.
Эдийн засаг
засварлахТус улс нь феодалын харилцаа ноёрхсон хөдөө аж ахуйн орон бөгөөд ажил эрхэлдэг хүн амын 95 хувь хөдөө аж ахуйд ажилладаг. Голын хөндий, уулын хормойгоор усалгаатай газар тариалан эрхэлнэ. Газар тариаланд тутрага, буудай, арвай, шар будаа, эрдэнэ шиш, гурвалжин будаа, төмс, хөвөн тариалж хүнсний ногоо, жимс, цэцэрлэгийн аж ахуй голлодог. Бэлчээрийн мал аж ахуйтай. Үхэр, сарлаг, хонь, луус, гахай өсгөнө.
Гар үйлдвэрийн аргаар хөвөн, хивс, сүлжмэл эдлэл, хөдөө аж ахуйн ба гэр ахуйн хэрэгсэл, мод, металлаар гоёл чимэглэлийн зүйл хийнэ.
Төмрийн хүдэр, нүүрс, гөлтгөнө, гялтгануур олборлодог. Гадаадад модон эдлэл, лаазалсан жимс, заар гаргана.
Мөнгөний нэгж нь нгултрум (тикчунг)
Гадаад харилцаа
засварлахБутан Энэтхэгтэй гэрээ бүхий онцгой эдийн засаг, стратеги, цэргийн хүчтэй харилцаатай харилцаатай. Хоёр улсын 1949 оны гэрээ ёсоор Бутан нь батлан хамгаалах асуудал болон дотоодын бүх хэрэгтээ бүрэн дүүрэн бие даасан боловч гадаад бодлогын салбарт Энэтхэгийн засгийн газрын зөвлөгөөг мөрдлөг болгодог. Тхимпху хотод Энэтхэгийн засгийн газрын улс төрийн төлөөлөгчийн байнгын өргөө байна.
2007 оны 2-р сард Энэтхэг-Бутаны найрамдлын гэрээг үндсэндээ шинэчилж, Бутан улс гадаад харилцаагаа бүрэн хянах, түүнчлэн тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг тодорхой болгосон.
Бутан бол Үндсэн хууль бүхий хаант улс юм. Энэ улс шуудангийн маркаараа дэлхийд алдартай бөгөөд энэ нь ихээхэн орлогын эх үүсвэр болдог байна.
Бутаны засгийн газар эвсэлд үл нэгдэх, улс орнуудтай найрамдалтай, энх тайвнаар зэрэгцэн орших бодлого явуулж байна.
Бутан Хятадтай албан ёсны дипломат харилцаагүй ч сүүлийн үед тэдний хооронд янз бүрийн түвшний харилцан айлчлал эрс нэмэгдсэн. Хятад, Бутан хоёр талын анхны хоёр талын хэлэлцээрийг 1998 онд байгуулж, Бутан мөн Хонконг, Макаогийн засаг захиргааны онцгой бүсүүдэд өргөмжит консулын газраа байгуулжээ.
Бутаны Хятадтай хиллэдэг газар нь Хятад улс өөрийн эрх ашгийг хамгаалдаг тул зарим бүс нутагт харилцан заагаагүй байдаг. 2021 онд Хятад улс 35 гаруй жил хилийн асуудлаар хэлэлцээ хийсний эцэст Бутантай харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зуржээ. Ойролцоогоор 269 хавтгай дөрвөлжин км талбайг Хятад, Бутан хоёрын хооронд хэлэлцэж байна. 2005 оны 11-р сарын 13-нд Хятадын цэргүүд Хятад, Бутан хоёрын маргаантай нутаг дэвсгэрт нэвтэрч, зам гүүр барьж эхэлжээ. Бутаны парламентад уг асуудлыг хөндсөний дараа Бутаны Гадаад хэргийн сайд Ханду Ванчук Хятадын эрх баригчдад хандсан байна. Хариуд нь БНХАУ-ын ГХЯ-ны хэвлэлийн төлөөлөгч Чинь Ган хилийн асуудал маргаантай хэвээр байгаа бөгөөд хоёр тал маргааныг энх тайван, эелдэг байдлаар шийдвэрлэхийн төлөө үргэлжлүүлэн ажиллаж байна гэж мэдэгдээд, тус бүс нутагт цэрэг дайчид байгааг үгүйсгэж байна. Энэтхэгийн тагнуулын ажилтан хэлэхдээ, Бутан дахь Хятадын төлөөлөгчид Бутанчуудад "хатуу хариу үйлдэл үзүүлж байна" гэж хэлсэн. Бутаны "Куэнсел" сонинд Хятад улс хилийн дагуух Хятадын нэхэмжлэлийг цаашид ашиглахын тулд замыг ашиглаж магадгүй гэж бичжээ.
Бутан Япон улстай маш халуун дотно харилцаатай бөгөөд тус улс хөгжилд ихээхэн дэмжлэг үзүүлдэг. Бутаны хааны гэр бүлийг 2011 онд төрийн айлчлал хийх үеэрээ Японы эзэн хааны гэр бүл хүлээн авчээ. Япон мөн Бутан улсад мөстлөгийн үерийн аюулыг даван туулахад нь эртнээс сэрэмжлүүлэх систем боловсруулж тусалж байна. Бутан улс Бангладештай улс төр, дипломат харилцаатай. Бангладешийн тусгаар тогтнолын 40 жилийн ойн арга хэмжээний үеэр Бутаны хаан хүндэт зочноор оролцжээ.
Бутан нь 53 улс болон Европын холбоотой дипломат харилцаатай бөгөөд Энэтхэг, Бангладеш, Тайланд, Кувейт, Бельги зэрэг улсад дипломат төлөөлөгчийн газартай. НҮБ-д Нью-Йорк, Женев хотуудад хоёр төлөөлөгчийн газартай. Бусад улс орнууд Нью Дели, Дака дахь Элчин сайдын яамаараа дамжуулан хавсран сууж дипломат харилцаагаа явуулдаг. Бутан нь Ази, Европын хэд хэдэн улс, Канад, Бразилтай албан ёсны дипломат харилцаатай. АНУ, Их Британи зэрэг бусад улс орнууд Бутантай албан ёсны дипломат харилцаагүй боловч Шинэ Дели дэх Элчин сайдын яамдаараа, НҮБ-д суугаа байнгын төлөөлөгчийн газраар дамжуулан АНУ-тай албан бус харилцаатай байдаг. Их Британи Тимпу хотод өргөмжит консул байдаг. Бутан улстай хамгийн сүүлд 2020 оны 12-р сарын 12-нд дипломат харилцаа тогтоосон улс бол Израил юм.
Эшлэл
засварлах- ↑ "Pew Research Center – Global Religious Landscape 2010 – religious composition by country" (PDF). Archived from the original (PDF) on 13 December 2016.
- ↑ "Bhutan, Religion And Social Profile | National Profiles | International Data". Thearda.com. Архивласан огноо 17 July 2022. Татаж авсан: 2022-07-17.
- ↑ "9th Five Year Plan (2002–2007)" (PDF). Royal Government of Bhutan. 2002. Archived from the original (PDF) on 20 Гуравдугаар сар 2012. Татаж авсан: 22 Наймдугаар сар 2011.
- ↑ "National Portal of Bhutan". Department of Information Technology, Bhutan. Archived from the original on 23 April 2012. Татаж авсан: 22 August 2011.
- ↑ "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Татаж авсан: July 17, 2022.
- ↑ "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Татаж авсан: July 17, 2022.
- ↑ "Bhutan". City Population. Архивласан огноо 5 October 2003. Татаж авсан: 7 May 2019.
- ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 "Bhutan". International Monetary Fund. Архивласан огноо 30 September 2022. Татаж авсан: 30 September 2022.
- ↑ "Gini Index". World Bank. Архивласан огноо 8 June 2014. Татаж авсан: 22 September 2019.
- ↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (англи хэлээр). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Архивласан (PDF) огноо 8 September 2022. Татаж авсан: 8 September 2022.
- ↑ "List of left- & right-driving countries". WorldStandards. Архивласан огноо 10 November 2022. Татаж авсан: 16 November 2022.