Шаньюй

Шаньюй — Хүннүгийн хааны цол.

"Шаньюйгаас тэнгэр буудаг" гэсэн хятад бичээс сийлсэн ваар, Өвөр Монголын музей

Хятад бичгийн сурвалжнаа «單于» чаньюй гэсэн, хүннүгийн өөрийн сурвалж олдоогүй.

Хятад сурвалжнаа шаньюйг ихэвчлэн «улсын ван» (хятадаар 王), зарим онд «хаан» (хятадаар хуанди) цолтой дүйцүүлжээ.

Лев Гумилев «насан туршийн удирдагч» гэсэн утга болов уу хэмээн тайлсан. Бас Өвөр Монголын профессор Учралт "Хүннү хэлний судлал" гэх номдоо "шаньюй" гэж эзэн богд Чингис хааны "Чингис"-ийн язгуур бүхий "Чингь (Чинги)" хэмээх үгийн эртний хятад хэлээр тэмдэглэсэн авиа мөн гэж бичжээ.

Анхны нэр нь тодорсон шаньюй бол Түмэн (НТӨ 220-209), хамгийн алдартай цуутай нь Модун (НТӨ 209-174) байв.

Хүннүгийн Шаньюй нар

1. Түмэн шаньюй (НТӨ 220 оны орчим - НТ 209 он)
2. Модун шаньюй (НТӨ 209-174)
3. Лаошан шаньюй (НТӨ 174-160)
4. Жюнчэн шаньюй (НТӨ 161-126)
5. Ичиси шаньюй (НТӨ 126-114)
6. Увэй шаньюй (НТӨ 114-104)
7. Үшилү шаньюй (НТӨ 104-102)
8. Гоулихү шаньюй (НТӨ 102-101)
9. Чедихөү шаньюй (НТӨ 101-96)
10. Хүлүгү шаньюй (НТӨ 96-85)
11. Хуяньди шаньюй (НТӨ 85-68)
12. Шюйлюйчюаньчюй шаньюй (НТӨ 68-60)
13. Уяньгюйди шаньюй (НТӨ 60-58)
14. Хуханье шаньюй (НТӨ 58-31)
15. Жижи шаньюй (НТӨ 58-36)
16. Фүжүлэй шаньюй (НТӨ 31-20)
17. Соусе шаньюй (НТӨ 20-12)
18. Чөяа шаньюй (НТӨ 12-8)
19. Үжүлюй шаньюй (НТӨ 8 - НТ 13)
20. Үлэй шаньюй (НТ 13-18)
21. Юй шаньюй (НТ 18-46)
22. Удадихоу шаньюй (НТ 46-46)

1.1 Умард Хүннү (НТ 46-93 он)

Умард Хүннү одоогийн Монгол улс болон Төв Азийн нутаг дэвсгэрт

1. Пүнү шаньюй (НТ 46 - ?)
2. Ёулю шаньюй (НТ ? - 87)
3. Умардын шаньюй (НТ 88-91)
4. Юйчужянь шаньюй (НТ 91-93)

1.2 Өмнөд Хүннү (НТ 48-216)

Өмнөх Хүннү нь одоогийн Өвөр Монголын нутагт оршдог бөгөөд Хань улсын вассал улс юм

1. Би шаньюй (НТ 48-56)
2. Чюфү ёоуди шаньюй (НТ 56-57)
3. Ифа Юлүти шаньюй (НТ 57-59)
4. Шитун Шижү Хоуди шаньюй (НТ 59-63)
5. Чючү Жюлинди шаньюй (НТ 63)
6. Хүсе Шижү Хоуди шаньюй (НТ 63-85)
7. Итү Юлүти шаньюй (НТ 85-88)
8. Түньтүхэ шаньюй (НТ 88-93)
9. Аньгүо шаньюй (НТ 93-94)
10. Шизи шаньюй (НТ 94-98)
11. Тань шаньюй (НТ 98-124)
12. Ба шаньюй (НТ 124-128)
13. Шюли шаньюй (НТ 128-142)
14. Чэнью шаньюй (НТ 142-143)
15. Доулоучү шаньюй (НТ 143-147)
16. Жюйчөр шаньюй (НТ 147-172)
17. Түтө Руоши Жүжю шаньюй (НТ 172-178)
18. Хүжөн шаньюй (НТ 178-179)
19. Чянчү шаньюй (НТ 179-188)
20. Юфүлуо шаньюй (НТ 188-195)
21. Хүчүчюань шаньюй (НТ 195-216)

Шаньюй нар

Өмнөд Хүннү 南匈奴

Умард Хүннү 北匈奴

Түмэн шаньюй 头曼单于 220–209

Модун шаньюй 冒顿单于 209–174

Лаошан шаньюй 老上单于 174–161

Жюнчэн шаньюй 军臣单于 161-126

Жао Синь жанжны хатан 赵信

Ичисе шаньюй 伊稚斜单于 126-114

Шэ ань хоу Юдан 涉安侯 於單

Увэй шаньюй 烏維单于 114-105

Гоулихү шаньюй 呴犁湖单于 102/101– 101/100

Чедихөү шаньюй 且鞮侯 101-96/99?

Үшилү шаньюй 儿单于 104-102/101

Хүлүгү шаньюй 狐鹿姑单于 96-85

Ли Линь жанжны хатан 李陵 ?-74

Зүүн гарын их жанжин

Зүүн Их дувэй

Баруун Гүли ван

Хуяньди шаньюй 壺衍鞮单于 85-68

Зүүн Гүли ван

Шюйлюйчюаньчюй шаньюй 虚闾权渠单于 68-60

Ли Гуанли жанжны хатан 李廣利 ?-88

Охин

Чэли шаньюй 車犂單于 57-56

Сянсян Дан 先贤掸

Жижи шаньюй 郅支单于 56-36

Хуханье шаньюй 呼韩邪单于 58-31

Баруун гүли ван

Жуюлишу 驹于利受

Фүжүлэй-роди шаньюй 搜谐若鞮单于 31–20

Соусе шаньюй 搜谐若鞮单于 20-12

Чөяа шаньюй 车牙若鞮单于 12-8

Баруун мэргэн ван Лүхүн 卢浑

Үжүлю-руоди шаньюй 乌珠留若鞮单于 r.8-13

Баруун мэргэн Жулунцютан 铢娄渠堂

Баруун гүли ван Итужяси 伊屠智牙师

Үлэй шаньюй 乌累若鞮单于 13-18

Зүүн мэргэн ван Лэ 乐

Юй шаньюй 呼都而尸道皋若鞮單于 18-46

Шишэтүнүхоу 醯諧屠奴侯

Шюбүжүци Юнь 须卜居次 云

Шюбү шаньюй 18-21

Данюжүци 于居次

Зүүн жудухан ван Чюлюшихоу 左祝都韩王 朐留斯侯

Баруун ютучоудан ван Уидан 右於塗仇撣王 乌夷当

Зүүн Рижү ван Ду 左日逐王 都

Баруун их даци Фан 右大且 方

Зүүн ютучоудан ван Жилюкүн左於駼仇掸王 稽留昆

Жанжян ван 斩将王

Шүнь шаньюй Дэн 顺单于 登 11–12

Шүнь шаньюй Лү 顺单于 助 11

Жяо 角

Удадихоу шаньюй 乌达鞮侯 46

Пүнү шаньюй 蒲奴 46-?

Би шаньюй48-56

Баруун Гүнү ван Удияши 乌鞮牙斯

Чюфү ёоуди шаньюй 丘浮尤提 55/56-56/57

Ифа Юлүти шаньюй 伊伐於慮提 56/57-59

Шитун Шижүхуди шаньюй 醢僮尸逐侯提 59–63

Хүсе Шижү Хоуди шаньюй 湖邪尸逐侯提 r.63–85

Түньтүхэ шаньюй 休兰尸逐侯鞮单于 88–93

Цючү жүлинти шаньюй 丘除车林鞮单于 63

Итүюлүти шаньюй 伊屠於閭鞮單于 r.85–88

Ангуо шаньюй 安国 r.93–94

Шизи шаньюй 尸逐 94–98'

Ваньшишижүди шаньюй 萬氏尸逐侯提 98–124

Ужихушижүди шаньюй 烏稽尸逐侯提 124–128

Сюли шаньюй 去特若尸逐就 127/128– 140/142?

左贤王

Фэнхоу шаньюй 逢侯 94–118

□

Умардын шаньюй 北單于 89–91?

Ёулю шаньюй 優留 ?–87

Юйчужянь шаньюй 於除鞬單于 91–93

Холбоотой өгүүлэл

• Хаан
• Ван