Жижи шаньюй

Жижи шаньюй (хятадаар: 郅支單于^?, НТӨ 36 онд нас барсан) нь Хүннүгийн шаньюй байсан. Хүннүгийн иргэний дайны үед тэрээр умарт болон баруун хэсгийг, харин түүний дүү Хуханье өмнөд хэсгийг тус тус захирч байв. Түүний  нэрийг  Хятадаар Люаньди Хутуус (攣鞮呼屠吾斯) буюу Дорнын Зохистой Ханхүү (Люаньди овог) гэдэг.

Хүннү гүрний бутрал

Төв Азийн өндөрлөгт хоёр зууны турш ноёрхож, хойд талдаа Байгаль нуур, өмнө талдаа Түмэн газрын цагаан хэрэм, зүүн талдаа Солонгосын хойг, баруун талдаа Туркестанд тулсан их нутгийг эрхшээж байсан Хүн гүрэн дотоодын тэмцэлд доройтон сульдсаар тал нутаг дахь ноёрхлоо алдаж байсан. Хүн гүрний их шаньюй Сүүлүү жанжин (Хятад эхэд Xuluquanqu гэж тэмдэглэгдсэн) МЭӨ 60 онд нас барахад Хүннүгийн их гүрэнд засгийн эрхийн төлөөх тэмцэл хурцадсан байна. Сүүлүүгийн бага хатан Жуанцү өөрийн эртний амраг баруун гарын ван Воянцүдитэй хуйвалдан, шинэ шаньюйг сонгох хуралдайгаас өмнө түүнийг Шаньюйгаар өргөмжилжээ. Хаан ширээг ёс бусаар залгамжилсан энэ явдал Хүннү гүрний дотор иргэний дайн дэгдээж, нэгэн зэрэг таван ноён өөрийгөө Шаньюйгаар зарлан гарч ирлээ. Засгийн эрхийг булаан авсан Воянцүди хаан ширээгээ алдахаас эмээж, Сүүлүү шаньюйгийн удмынхныг гадуурхан дарлаж эхэлсэн тул Сүүлүүгийн хүү Хуханье МЭӨ 58 онд бослого гарган тэмцэлдсэн. Утга учиргүй харгислалд нь дургүйцсэн жанжид нь түүнийг хаян одож, Хуханьед нийлсэний тул Воянцүди аргагүй байдалд орж, амиа хорлосны дараа хаан ширээний асуудал дахин гарч ирлээ. Дайснаа дарсан Хуханье өөрийгөө шаньюй болох ёстой хэмээн үзэж байхад түүний ах Хүтүүсү ахмадын хувьд шаньюй болно хэмээн зүтгэжээ. Хуханье өөрийгөө шаньюйгээр зарласны дараа Хүтүүсү МЭӨ 56 онд бослого гарган, өөрийгөө Жижи шаньюй хэмээн зарлалаа. Хүннүгийн дотоодод иргэний дайны самуун дэгдэн Хуханьегийн удирдлагын дорх Өмнөд Хүннү, Хүтүүсүгийн удирдлагын дорх Хойд Хүннү болон хуваагджээ. Эхэндээ Жижи шаньюй амжилттай байлдаж, Хуханьег өмнө зүг рүү даран дутаалгасан боловч Хятадын Хан улсын дэмжлэгийг хүлээсэн Хуханье эргэн хүчирхэгжиж иржээ. Дотоодын дайн самуунаас дайжсан Жижи Шаньюй Хүннү гүрний уугуул нутгийн баруун хэсэгт төвлөрөх болж, Кангьюй омгийнхны дэмжлэгийг хүлээн авч, Усун, Динлин овгийнхныг дараад тэр бүст ноёрхох болжээ. Жижи Шаньюй өөрийн нутгийн баруун хэсэгт Талас мөрний эрэг дээр нийслэл хотоо байгуулсан юм.

Сүүлийн тулаан буюу Таласийн тулаан

МЭӨ 44 онд Хан улс Жижи Шаньюйтай найрамдахыг чухалчлан барьцаанд байсан хүүг нь суллан илгээв. Хүүтэй нь барьцаанд байх үед ёс бусаар хандсан тухай яриаг сонссон, дүү Хуханьег нь илтээр дэмжиж буйг мэдсэн Жижи Шаньюй ихэд хилэгнэн Хан улсын элч нарыг цаазалсанаар хоёр улс дахин мөргөлдөөнд орох нөхцөл үүсжээ. Хан улсын хааны ордонд гаргасан алдаанаас болж, эзэн хааны тааллаас гарсан их түшмэл Ган Яншоу МЭӨ 38 онд алс баруун хязгаарын захирагчаар томилогдов. Түүний цэргийн жанжнаар Шандун мужийн Жинин хотоос жанжин Чэнь Тан томилогджээ. Чэнь Тан авъяаслаг цэргийн жанжин байснаас гадна ямар нэг том гавъяа байгуулж, албан тушаал өгсөхийг мөрөөддөг нэгэн. Жижи Шаньюйг энэ хязгаар нутагт бэхжиж буйг сэтгэл зовнин ажигласан Чэнь Тан Хүннү нар дахин хүчирхэгжвэл өрнө зүгтэй харилцах замыг боож хаасан Хан улсын цайзуудыг дайлах болно хэмээн зүй ёсоор хардаж эхлэв. Чэнь Таны мөрөөдөл, эрхэм их алдар гавъяагаар хааны ордонд буцаж очихыг санагалзан гансран суух Ган Яншоугийн санаашралтай давхцаж, Ар Хүннүгийн Жижи Шаньюйг бэхжихээс өмнө бутцохих төлөвлөгөө болон хувирчээ. Чэнь Таны эхний саналыг Ган Яншоу няцаав. Хааны ордоны зөвшөөрөлгүйгээр Хүннү нарын эсрэг их цэрэг хөдөлгөх нь өөрөө ялтай хэрэг болох бөгөөд ялагдах ахул шууд цаазаар авахуулах ялд унана хэмээн тэрбээр болгоомжилж байв. Эзэн хаанд илгээсэн хүсэлтийнх нь хариу ирэхгүй хэдэн сар болж буй нь Ган Яншоуг ихэд зовооно. Хааны ордонд буй дайснууд нь “дайн байлдаан огт үзээгүй Ган Яншоу сүржигнэж, хүчирхэг Хүннү нартай зөвхөн ганц мужийн цэргээр дайтахыг санаархсан осолтой санал байна” хэмээн эзэн хааныг ятгаж, далдуур эртний өрсөлдөгчөө Хүннү нарын гарт үрэгдээсэй хэмээн мөрөөдөж суугааг тэрээр хэрхэн мэдэх билээ. Чэнь Тан жанжинтай хэд хэд ярилцсаны эцэст залуу жанжин гавъяа байгуулахын тулд амь насаараа ч дэнчин тавихад бэлэн байгааг ойлгомогцоо Ган Яншоу хааны ордны хуйвалдаанд туршлагажсан хүний хувьд заль мэх зохиохоор шийдвэрлэжээ. Ган Яншоу хүндээр өвчилж хэвтэрт орсон хэмээн цуу тараагаад олонд үзэгдэхээ болив. Энэ үед Их эзэн хааны зарлигаар Ар Хүннүг дайлах болсон тухай Баруун хязгаарын захирагч Ган Яншоугийн тушаал гэгч хуурамч бичиг баримт үйлдсэн Чэнь Тан яаралтайгаар цэрэг цуглуулж эхэллээ. Мөн Хүннү нарт дарагдаж өстөн болсон Усун, Динлин нартай ч холбоо тогтоохоор элч илгээн бэлтгэлээ базаав. МЭӨ 36 он гэхэд Чэнь Таны удирдлаганд 40 000 цэрэг цугласан тул Жижи Шаньюйг дайлах бэлтгэл хангагдлаа хэмээн тэрээр үзжээ. Талас голыг чиглэн хөдөлсөн Чэнь Таны армийн тухай мэдээ авсан Жижи Шаньюй өөрийн холбоотон Кангьюйгийн хааны морин цэргийн хамт давшиж яваа хятад цэргийн хүнс хангамжийн цуваг булаан авах оролдлого хийсэн ажээ. Хангамжийн цуваагаа алдсан Хятад цэргүүд байлдааны чадваргүй болно хэмээн тэрбээр тооцоолж байлаа. Хэд хэдэн тулгаралтаар Хятадын армийн хангамжийн цувааг нэг удаа булаан авсан боловч Хан улсын морин цэргийн довтолгоонд өртөж, хүнсний цувааг буцаан алджээ. Хятад цэргийн үндсэн хүч Жижи Шаньюйгийн нийслэл хотод тулан ирэхэд модон цамхаг бүхий хачирхалтай бэхлэлт тэднийг угтан авлаа. Хотын модон хэрэмний урдуур хоёр эгнээ ирлэсэн модон шургаагаар хамгаалалтын хашаа босгожээ. Иймэрхүү бэхлэлт байгуулах ажлыг хээр талын нүүдэлчид мэддэггүй байсан. Хүннү нарын хэд хэдэн удаагийн шөнийн дайралтыг тэсэн гарсан Чэнь Таны цэргүүд Хүннүгийн нийслэлийг эзлэн шатаах бэлтгэлээ хангаж эхэллээ. Том бамбайтай цэргүүдээр халхавчилсан нум сумт цэргүүдийг бэхлэлтийн хана руу илгээж, бэхлэлтийн ханан дээр байх хамгаалагчдыг харваж, өндийх боломжгүй болгомогц хятад цэргүүд модон ханыг шатаахаар түлээ өрж эхэлсэн аж. Энэ үед бамбайгаа загасны хайрс мэтээр үелэн барьж, дөрвөлжин хэлбэрээр жагссан содон хувцастай цэргүүд бэхлэлтийн хаалганаас гарч ирж, ханыг шатаах гэж оролдож буй хятад цэргүүдийг довтлон бутаргахыг харсан Чэнь Тан чамгүй их гайхлаа. Хүннү нарыг морин цэргийн байлдаанд гарамгай шаргууг мэдэж, сонссон авч явган цэргийн байлдааны ийм хачирхалтай арга барил хэрэглэдэг гэж тэрбээр сонсож байсангүй. Үхрийн ширээр хуяг хийдэг Хүннү нараас тэс өөр, төмөр дуулгатай, хөл гартаа төмөр хамгаалалттай, том дөрвөлжин бамбайтай ийм цэргийг урьд өмнө нь тэрээр харж байсангй. Чэнь Тан цэргийн бичээчид энэ явдлыг тэмдэглэхийг тушаагаад, дарга нартаа энэ хачирхалтай цэргүүдийг алж хядахыг урьтал болголгүй, амьдаар барихыг үүрэг болгов. Хүннү нар хаанаас ийм явган цэргийн байлдааны тактик сурсаныг тэрбээр мэдэж, их эзэн хаандаа айлтгаж, нэр хүнд олохыг хүсчээ. энэ үл мэдэгдэх цэргүүдийн жагсаалыг хятадууд хүчирхэг харвагчаар харваж сарниулсан байна. Хэд хоног бэхлэлтийг шатаахыг оролдсон ч төдийлөн үр дүнд хүрч өгөхгүй л байлаа. Шөнөөр Кангьюйгийн морин цэргүүд хотыг бүсэлсэн хятад цэргийн хуаран руу дайрч, энэ завсар сиймхийг ашигласан хотынхон ханын нурсан хэсгийг эргэн сэргээн босгоод байлаа. Нүүдэлчин хүннүчүүд шөнөөр хотын шатаж нурсан ханыг сэргээгээд байгаа нь хятадуудын гайхлыг чамгүй төрүүлж, хэрхэн инженерийн барилга байгууламжийн ийм мэдлэгтэй болсоныг тааварлахдаа хятадын олзны инженерүүд ажиллаад байгаа юм болов уу хэмээн таамаглаж байв. Бүслэлтийн гуравдахь өдөр хотын хэрмэн дээрээс харвалдаж байсан Жижи Шаньюйгийн нүдэнд хятад харваачийн сум санаандгүй тусчээ. Хүнд шархадсан Шаньюйг нэн даруй хэрмээс буулгаж, ордонд нь аваачиж асарсан боловч шархны хүндээ даалгүй нас барлаа. Шаньюй алагдсан нь хотын хамгаалагчдын сэтгэл санааг алдагдуулан, маргааш нь Хан улсын цэрэгт бууж өгөв.

Тулааны дараах үйл явдал

Таласын тулаанаар хятадууд мянга гаруй хүн олзолсон байна. Олзлогсдыг бүртгэж үзэхэд хятадуудад хачирхал төрүүлсэн нөгөө цэргүүдээс 145 хүн олзонд орсон тухай Чэнь Тан жанжинд мэдээлжээ. Чэнь Тан нэн даруй олзлогсод дээр очиж, тэднийг сонирхон харлаа. Бүх бие нь хөө хуягласан, хөлний хуяган хамгаалалттай, хятадуудын өмнө нь үзэж байгаагүй сонин хувцастай, өндөр нуруутай, шаргал үстэй, ногоон, цэнхэр нүдтэй энэ хачин эрс байжээ. Чэнь Тан эдгээр цэргүүдийг бусад озлныхноос тусад нь, хангамж сайтай байлгахыг тушааж, Хан улсын эзэн хааны ордонд ялалтын мэдээгээ хүргэхдээ хачирхалтай цэргүүд олзолсон тухайгаа мэдээлэхээр шийджээ. Ган Яншоу, Чэнь Тан нарын ялалт Хан улсын хааны ордонд ихээхэн маргаан дэгдээв. Хойд Хүннүгийн эсэргүүцлийг бүрмөсөн дарж, Жижи Шаньюйг устгасан явдал нь шагнан урамшуулах ёстой хэрэг боловч хааны зарлиггүйгээр дур мэдэн цэрэг татаж, дайн хийсэн явдалд нь гарцаагүй ял асуух ёстой байлаа. Удтал маргалдсаны эцэст мань хоёрт шагнал ч олгохгүй, ял ч тулгахгүй байхаар шийдсэн юм. Гэвч Ган Яншоугийн өмнөх ялыг хэрэгсэхгүй болгон, ордонд үлдээж, Чэнь Тан аймшигт Хүннү нарыг дарсан баатар жанжны дүрээр Хятадын цэргийн түүхэнд үлджээ.

Олзлогдогсодын цаашдын хувь заяа

Чэнь Таны олзолсон хачирхалтай цэргүүдийг Түвдийн хил орчимд Гансу мужид байх цайзад суурьшуулахаар шийджээ.Энэхүү цайзыг хожим Лицуан хот хэмээн нэрлэх болсоныг зарим эрдэмтэд легион гэсэн нэрний хятад дуудлага гэж таамагладаг. Манай эриний 9 онд уг хотыг Жиелу гэж нэрлэсэн нь “хотын дайралтанд олзлогдогсод” гэсэн үг гэж үздэг байна. МЭ 6 дугаар зууны үеэс хотыг Лицуан ч биш, Жиелу ч биш, Жиелайжай гэж нэрийдэх болжээ. 2005 онд энэ хотын уугуул иргэдийн дунд хийсэн ДНК-ийн судалгаагаар хачирхалтай өндөр хувь нь Европ гаралтай гентэй болохыг тогтоосон бөгөөд одоо ч энд ногоон, цэнхэр нүдтэй, хятад хан үндэстэнд байхааргүй өндөр хамартай хүмүүс таарах нь элбэг. 2006 онд Монгол улсын Баян Өлгий аймгийн Улаанхус суманд хийсэн малтлагаар гарсан эртний Ромын аяга сенатор хүний аяга болох нь тогтоогдсон бөгөөд энэ малтлагаар гарсан эмэгтэй хүний цогцсын үсэнд химийн анализ хийж үзэхэд фосфор их агуулсан байсан нь 80% загасан хүнстэй хүн болох нь тогтоогджээ. Хан улс болон дүүгийнхээ өмнөд Хүннү нартай тэмцэлдэж байсан Жижи Шаньюйгийн Талас дах хотод ромын гурвалын нэг болон Крассын олзлогдсон легионы цэргүүд нэгдсэн байна. Эдгээр цэргүүд сайн дураар нэгдсэн үү эсхүл өөр шалтгаан байсан эсэх нь тодорхойгүй. Мервт туугдаж очсоноос хойш Жижи Шаньюйгийн нийслэлийг хамгаалах байлдаанд оролцох хүртлээ 17 жил олзонд байсан Ромчууд хаана юу хийж явсан тухай эх сурвалжийн мэдээ байдаггүй. Харин шаньюйгийн нийслэл хотын тухай Хятадын эх сурвалжуудад тэмдэглэсэн мэдээллүүд дээр үндэслэн зарим эрдэмтэд хотын бэхлэлт Ромын цэргийн архитектурын хэв шинжийг хадгалсан хэмээн үздэг.

Мөн үзэх

• Хүннү