Монгол хэлний Халх-Буриад-Халимаг товч толь бичиг
Монгол хэлний Халх-Буриад-Халимаг товч толь бичиг нь Монгол хэлний Монгол Улсад хэрэглэгдэж буй Халх, Оросын Холбооны Улс (ОХУ)-д хэрэглэгдэж буй Буриад, Халимаг аялгуудын зэрэгцүүлэн харьцуулсан жагсаалт юм.
Монголчууд Төв Азийн харилцан ялгаатай орнуудад тархан суурьшиж, нэг бус олон тусгаар улс дотор багтан байгаа тул үсэг бичгийн систем буюу цагаан толгой зарим үг үсгээр ялгаатай дуудагдан, бичигдэх болсон учраас хоорондоо ойлголцохгүй байх явдал гаргахгүйн тулд түгээмэл хэрэглэгддэг үгсийг харьцуулан жишиж үзүүлэв. Энэ нь Монгол хэлээр хэлэлцэгсэд хил хязгаараар хязгаарлагдсан ч хоорондоо ойлголцох, хэл соёлоо хадгалан хөгжүүлэхэд дэмжлэг болох зорилготой юм.
- Монгол улсад албан ёсоор хэрэглэгдэж буй Халх Монгол кирилл бичгээр бичигдсэн үгсийг нэгдүгээр баганад,
- ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Буриад Улсад албан ёсоор хэрэглэгдэж буй Буриад Монгол кирилл бичгээр бичигдсэн үгсийг хоёрдугаар баганад,
- ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Халимаг Улсад албан ёсоор хэрэглэгдэж буй Халимаг Монгол кирилл бичгээр бичигдсэн үгсийг гуравдугаар баганад,
- Эргэлзээтэй хэллэгийг тайлахын тулд ОХУ-д албан ёсоор хэрэглэгддэг Орос хэлийг Орос кирилл бичигт хөрвүүлсэнийг тавдугаар баганад тус тус харууллаа.
Түгээмэл хэрэглэгддэг өгүүлбэрүүд
засварлах| Ангилал | Халх Монгол | Буриад Монгол | Халимаг Монгол | Орос | |
|---|---|---|---|---|---|
| Эзэн биеийн асуух өгүүлбэрүүд | сайн байна уу! | сайн байна! | здравствуй! | ||
| сайн уу! | мэндэ! | менд! | привет! | ||
| амар мэнд сайн сууж байна уу! | |||||
| чамайг хэн гэдэг вэ? | ши хэн гэжэ нэрэтэйбши? | чи кемб? | как тебя зовут? | ||
| чиний нэр хэн бэ? | шинии нэрэ (нэрэшни) хэн бэ? | чини нерн кемб? | Как твое имя? | ||
| чиний хэдэн настай вэ? | ши хэдытэйбши? | чи кедүтәвч? | сколько тебе лет? | ||
| чи хэдэн оных вэ? | ши хэды онойбши? | чи ямаран жилтэ? | ты какого года? | ||
| чи хаанаахынх вэ?, чи хаанаас ирсэн юм бэ? | ши хаанахибши? | чи хамаһас ирсмб? | ты откуда родом? | ||
| чи хаана сурдаг вэ? | ши хаана һуранабши? | чи альд сурнач? | где ты учишься? |
Түгээмэл хэрэглэгддэг үгс
засварлах| Ангилал | Халх Монгол | Буриад Монгол | Халимаг Монгол | Орос | |
|---|---|---|---|---|---|
| Биеийн төлөөний үг | би | би | би, бив | я | |
| чи | ши | чи | ты | ||
| тэр | тэрэ | тер | он | ||
| бид, бидэн | бидэ | бидн, мадн, маанр, ма | мы | ||
| та | та | та, тадн, тан | вы | ||
| та нар | та | таанр | вы | ||
| та нар | та | таанр | вы | ||
| тэд, тэд нар, эд нар | тэдэ | тедн, эдн | они | ||
| заах төлөөний үг, байрлал | баруун | баруун | барун | правый | |
| зүүн | зүүн | зүн | левый | ||
| энэ | энэ | эн | этот | ||
| тэр | тэрэ | нөгә, одак, саак, аана | тот | ||
| энд, үүнд | эндэ | энд, үүнд | здесь | ||
| тэнд | тэндэ | тенд | там | ||
| ойр, дөт, хажууд | ойро | өөр, дөт, шиидр, өөрхн, хаҗудк | близкий | ||
| алс, холын | холо, холын | хол, холын, ууҗм, шилҗлһн | далекий | ||
| Тооны нэр | нэг | нэгэн | негн | один | |
| хоёр | хоёр | хойр | два | ||
| гурав, гурван | гурбан | һурвн | три | ||
| дөрөв, дөрвөн | дүрбэн | дөрвн | четыре | ||
| тав, таван | табан | тавн | пять | ||
| Хүн | хүн | хүн | күн, күмн | человек | |
| нэр | нэрэ | нерн | имя | ||
| аав, эцэг | эсэгэ, аба | эцк, бааҗа, дәәдә, аак | отец | ||
| эх, ээж | эхэ, эжы | эк, ээж | мать | ||
| эр, эрэгтэй, залуу | эрэ, эрэгтэй | залу, эр | мужчина | ||
| эм, эмэгтэй, хүүхэн, бүсгүй | эхэнэр, һамган | күүкд күн, эм, баавһа, гергн | женщина | ||
| нөхөр | нүхэр, үбгэн | нөкр, залу | муж | ||
| эхнэр, гэргий, авгай | һамган | гергн, баавһа | жена | ||
| хүүхэд, үр | үхибүүн | күүкд, үрн, балчр, нилх, исәлә, гоога, көкүл, баһ |
ребёнок | ||
| хүү, хөвүүн | үхибүүн | көвүн | мальчик | ||
| охин | басаган | күүкн | девочка | ||
| найз, нөхөр, анд | нүхэр, анда | иньг, үр, нәәҗ | друг | ||
| Өнгө | улаан | улаан | улан | красный | |
| хөх | хүхэ | көк | синий | ||
| ногоон | ногоон | ноһан | зелёный | ||
| шар | шара | шар | жёлтый | ||
| цагаан | сагаан | цаһан | белый | ||
| хар | хара | хар | чёрный | ||
| Цаг хугацаа | шөнө | hүни | сө | ночь | |
| өглөө | үглөө | өрүн | утро | ||
| өдөр | үдэр | өдр | день | ||
| маргааш | үглөөдэр | манһдур | завтра | ||
| өчигдөр | үсгэлдэр | өцклдур | вчера | ||
| долоо хоног | долан хонг | неделя | |||
| жил, он | жэл | җил, өөн, ө, он | год | ||
| Хүрээлэн буй орчин | нар, наран | наран | нарн, адьян | солнце | |
| сар, саран | һара | сар | луна | ||
| од, одон | одон | одн | звезда | ||
| ус, усан | уһан | усн | вода | ||
| гол, мөрөн | гол, мүрэн | һол, мөрн һол | река | ||
| нуур | нуур | нур | озеро | ||
| тэнгис | далай | тенгс | море | ||
| давс | дабһан | давсн | соль | ||
| чулуу | шулуун | чолун | камень | ||
| элс | элһэн | элсн, шора | песок | ||
| газар, шороо | газар | һазр, шора | земля, почва | ||
| үүл | үүлэн | үүлн, бахрагсн | облако | ||
| тэнгэр, огторгуй | тэнгэри | теңгр, оһтрһу | небо | ||
| салхи | hалхин | салькн | ветер | ||
| цас | саhан | цасн, архайг | снег | ||
| мөс | мүльhэн | мөсн | лёд | ||
| гал | гал | һал | огонь | ||
| уул, хад | хада, уула | уул, хад, үүл | гора | ||
| Амьтан | мал, амьтан, адгуус | амитан | мал, адусн, аһурсн, әмтн | животное | |
| загас | загаhан | заһсн, бершг | рыба | ||
| шувуу, жигүүртэн | шубуун | шовун, җивртн | птица | ||
| нохой | нохой | ноха | собака | ||
| могой | могой | моһа | змея | ||
| өт, хорхой | хорхой, үтэн | өтн, хорха | червь | ||
| Ургамал | мод | модон | модн | дерево | |
| мод, саваа | модон | модн, чичә | палка | ||
| ой, ой мод, шугуй | ой | ө, ө-модн, шуhу модн | лес | ||
| жимс | жэмэс | земш, темсн, зер-земш | фрукт | ||
| үр | хүрэнгэ | экн | семя | ||
| навч | набша | хамтхасн, намч, навч, бүчр | лист | ||
| үндэс | үндэһэн | уңг, үндсн, йозур, бетк | корень | ||
| цэцэг | сэсэг | цецг | цветок | ||
| өвс, ногоо, ширгэ | ногоон | ноһан, өвсн, нөөлүр, ширг | трава | ||
| Мал аж ахуй | дээс, уяа, аргамжаа, оосор, бүч | аргамжа | деесн, ооср, бүч, арһмҗ, зел, уя |
верёвка | |
| арьс, шир | арhан | арсн | кожа | ||
| мах | мяхан | махн, хасв, зовлһ | мясо | ||
| цус | шуһан | цусн | кровь | ||
| яс | яһан | ясн | кость | ||
| өөх | тоһон, өөхэн | өөкн, хорһн | жир | ||
| өндөг | үндэгэн | өндгн | яйцо | ||
| сүүл | һүүл | сүл | хвост | ||
| Эрхтэн | үс | үһэн | үсн | волос | |
| толгой | толгой | толһа | голова | ||
| чих | шэхэн | чикн | ухо | ||
| нүд, нүдэн | нюдэн | нүдн | глаз | ||
| хацар | хасар | халх | щека | ||
| ам | аман | амн | рот | ||
| хэл | хэлэн | келн | язык | ||
| хөл | хүл | көл | нога | ||
| өвдөг | үбдэг | өвдг | колено | ||
| гар, мутар | гар | һар, мотр | рука | ||
| гэдэс | гэдэhэн | гесн | живот, кишки | ||
| нуруу | нюрган | нурһн | спина | ||
| цээж, өрц | сээжэ | чееҗ, өрч | грудь | ||
| зүрх | зүрхэн | зүркн | сердце | ||
| элэг | эльгэн | элкн | печень | ||
| бөөр | бөөрэ | бөөр | почки | ||
| бусад Нэр үг | хайр, дурлал | дуран | дурн | любовь | |
| улс, орон | орон | орн, таңһч, улс | страна | ||
| хот | хото | балһсн | город | ||
| нутаг | нютаг | нутг | |||
| гэр | гэр | гер | дом | ||
| гудамж | гудамжа | һудамж | улица | ||
| дэлгүүр | дэлгүүр | делгүр | магазин | ||
| дуу | дуун | дун | песня | ||
| дээл | дэгэл | девл | монгольская одежда | ||
| Тэмдэг нэр | урт | ута | ут | длинный | |
| өндөр | үндэр | өндр | высокий | ||
| хүнд | хүндэ | күнд | тяжёлый | ||
| бүх, бүгд, даяар, хамаг | бүхы, бүгэдэ | цуһар, бүгд, хамг, даян | всё | ||
| том, их | томо | том, ик | большой | ||
| их, олон | олон | олн, дала, ик, икәр | много | ||
| цөөн, цөөхөн, хэдэн, хэдхэн | хэдэн | цөөкн, цөн, невчкн | несколько | ||
| бага | бага | баһ, бичкн, невчкн, баахнар | мало | ||
| бяцхан, жижиг, өчүүхэн | бишыхан, божо, жэжэ | бичкн, җиҗг, җаахн, үчүкн | маленький | ||
| нарийн, нимгэн | нарин, нимгэн | нәрн, нәрхн, нимгн | тонкий | ||
| хүйтэн | хүйтэн | киитн, көргәсн | холодный | ||
| шинэ | шэнэ | шин | новый | ||
| хуучин, хөгшин, настай, ахмад | хуушан | көгшн, наста, хуучн | старый | ||
| зөв | зүб | чик, зөв | правильный | ||
| сайн | һайн | сән, сәәтә, һәәвһә | хороший | ||
| муу | муу | му, аанахай | плохой | ||
| цэвэр | сэбэр | цевр | чистый | ||
| шууд, шулуун, цэх | сэхэ | һо, чик, шуд, шудрһ | прямой | ||
| бөөрөнхий, дугуй | түхэреэн | төгрг, моһлцг, дуһу | круглый | ||
| хурц, шовх | хурса | хурц, үзүртә, иртә | острый | ||
| Асуулт | хэн, хэн бэ | хэн | кен, кемб, кемби | кто | |
| хэзээ | хэзээ | кезә | когда | ||
| юу, юу юм бэ | юун, юу | юн, юмб, юмби | что | ||
| хаана, аль, хаа | хаана | хама, альд, әлд, ха | где | ||
| яаж, хэр | хэр | яһҗ, яһад | как | ||
| Үйл үг | уух, ундаалах | ууха | уух, ундлх, эдлх | пить | |
| идэх, зооглох | эдеэлхэ | идх, эдлх, зооглх, уух | есть | ||
| хөхөх | хүхэхэ | көкх | сосать | ||
| үлээх | үлеэхэ | үләх, сүүгх | дуть | ||
| амьсгалах | амилха, амисхалха | әмсхлх, әмсхлгдх, кииһән авх | дышать | ||
| инээх, хөхрөх | энеэхэ | инәх, һочкнх | смеяться | ||
| харах, үзэх | хараха | үзх, харх, һәәхх, шухих | видеть | ||
| сонсох, дуулах | дуулаха | соңсх | слышать | ||
| мэдэх | мэдэхэ | медх, медҗәх | знать | ||
| бодох, сэтгэх, санах | бодохо, шэбшэхэ | санх, бодх, седклх | думать | ||
| үнэрлэх, шинших | үнэрдэхэ | үнрчлх, шиңшх | нюхать | ||
| айх, сүрдэх | айха | әәх, сүрдх | бояться | ||
| унтах, нойрсох | унтаха | унтх, нөөрсх | спать | ||
| амьдрах | амидарха | бәәх, җирһх, бәәршх | жить | ||
| үхэх, нас барах, өнгөрөх | үхэхэ | үкх, өңгрх | умирать | ||
| алах | алаха | алх | убивать | ||
| цохих | сохихо | цокх, чичх, нудрмдх | ударить | ||
| хуваах, задлах | хубааха | хувах, хойра кех, зедлх | разделить | ||
| хөвөх | тамарха | усчх, өөмх, көвх | плавать | ||
| нисэх | ниидэхэ | нисх | летать | ||
| явах, одох | ябаха | йовх, одх, очх | ходить | ||
| ирэх | ерэхэ | ирх, аашх | приходить | ||
| суух | һууха | суух | сидеть | ||
| зогсох | байха | зогсх | стоять | ||
| эргүүлэх | эрьелдүүлхэ | дуһрулх, эргүлх | вертеть | ||
| өгөх | үгэхэ | өгх | давать | ||
| барих | бариха | бәрх | держать | ||
| татах, чирэх | татаха, зүдхэхэ | татх, чирх | тянуть | ||
| оёх, шидэх | оёхо | уйх, шидх | шить | ||
| хэлэх, гэх | гэхэ | келх, гих | сказать | ||
| дуулах | дуулаха | дуулх | петь | ||
| наадах | наадаха | наадх, цокх, татх | играть | ||
| шатах, ноцох | дүрэхэ | шатх, дүрвкх | гореть | ||
| Бусад | битгий, бүү | бү | бичә, бичкә, биш, уга, угаһар, бү |
не | |
| бус, биш, ондоо | бэшэ, буса, ондоо | талдан, оңдан, биш, нөгә | другой | ||
| ба, болон | ба, болон | болн, чигн, ба | и | ||
| бол, хэрвээ | хэрбээ... hаа, бол | ... болхла, кемр, кемрҗән | если | ||
| Нөхцөл | дээр | дээрэ | деер | на (чём-то) | |
| -д/-т | соо, -да/-дэ/-до, -та/-тэ/-то |
-д/-т, дотр | в (чём-то) | ||
| -тай/-тэй/-той | -тай/-тэй/-той | -та/-тә, -ла/-лә | с (чем-то) |