Арвай

Арвай
	; Арвай. Гар зураг
Биологийн ангилал
Аймаг:	Ургамал;
(зэрэглэлгүй)	Нэг талт үрт;
(зэрэглэлгүй)	Commelinids;
Баг:	Цэцэгт үетэн;
Овог:	Үетэн;
Дэд овог:	Pooideae;
Бүл:	Triticeae;
Төрөл:	Арвай;
Зүйл:	Эгэл арвай;
Латин нэр
	Hordeum vulgare; L.
Ижил утгатай нэршил
	Жагсаалт Frumentum hordeum E.H.L.Krause nom. illeg.; Frumentum sativum E.H.L.Krause; Hordeum aestivum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum americanum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum bifarium Roth; Hordeum brachyatherum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum caspicum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum coeleste (L.) P.Beauv.; Hordeum daghestanicum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum defectoides R.E.Regel nom. inval.; Hordeum durum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum elongatum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum gymnodistichum Duthie; Hordeum heterostychon P.Beauv. [Spelling variant]; Hordeum hexastichon L.; Hordeum hibernaculum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum hibernans R.E.Regel nom. inval.; Hordeum himalayense Schult.; Hordeum hirtiusculum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum horsfordianum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum ircutianum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum jarenskianum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum juliae R.E.Regel nom. inval.; Hordeum kalugense R.E.Regel nom. inval.; Hordeum karzinianum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum kiarchanum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum laevipaleatum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum lapponicum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum leptostachys Griff.; Hordeum macrolepis A.Braun; Hordeum mandshuricum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum mandshuroides R.E.Regel nom. inval.; Hordeum michalkowii R.E.Regel nom. inval.; Hordeum nekludowii R.E.Regel nom. inval.; Hordeum nigrum Willd.; Hordeum pamiricum Vavilov nom. inval.; Hordeum parvum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum pensanum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum polystichon Haller; Hordeum praecox R.E.Regel nom. inval.; Hordeum pyramidatum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum revelatum (Körn.) A.Schulz; Hordeum sativum Jess. nom. illeg.; Hordeum sativum Pers. nom. inval.; Hordeum scabriusculum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum septentrionale R.E.Regel nom. inval.; Hordeum stassewitschii R.E.Regel nom. inval.; Hordeum strobelense Chiov.; Hordeum taganrocense R.E.Regel nom. inval.; Hordeum tanaiticum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum tetrastichum Stokes; Hordeum transcaucasicum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum violaceum R.E.Regel nom. inval.; Hordeum walpersii R.E.Regel nom. inval.; Secale orientale Schreb. ex Roth nom. inval.; ;

Арвай буюу эгэл арвай (Латин: Hordeum vulgare L.) нь үетний овгийн, өвслөг, нэг наст, арвайн төрлийн нэгэн зүйл ургамал.^[3] Арвай нь 10'000 жилийн өмнөөс тариалагдаж эхэлсэн анхны таримал ургамлуудын нэг.^[4] Арвай нь хүнсний, малын тэжээлийн, шар айраг болон согтууруулах ундааны түүхий эдийн зориулалттайгаар ашиглагдсаар ирсэн. Арвай нь мөн хэд хэдэн эрүүл хүнсний бүрдүүлэгч болдог ч, түүний дийлэнхийг соёолж ургуулахад ашигладаг. Англиар barley, оросоор ячмень гэж тус тус нэрлэдэг.

2014 онд арвайн нь үйлдвэрлэлийн хэмжээгээрээ (144 сая тн) эрдэнэ шиш, тутарга, улаан буудайн дараа дөрөвдүгээрт орсон.^[5]^[6]

Биологи

Арвай

Арвайн үндэсний хөндлөн огтлол

Арвай нь үетний овгийн гишүүн, өөрөө тоос хүртдэг, 14 хромосомтой диплоид зүйл юм. Таримал арвайн өвөг болох зэрлэг арвай Hordeum vulgare subsp. spontaneum нь Үржил шимт Хавирган сарын тал хээр ба ойт хээрийн нутгаар дамжин Баруун Ази болон зүүнхойд Африкт элбэг таардаг. Мөн хөндөгдсөн хөрс, талбайд элбэг тохиолдоно. Бусад газарт ховор ургана.^[4] Хожим, генийн судалгаагаар Төвөд арвайг тарималжуулсан бас нэг төв болох нь тогтоогдсон.^[7]

Тарималжуулсан нь

Хоёр ба зургаан эгнээт арвай

Зэрлэг арвайн болон арвайн эртний зүйлүүд нь гурвалсан хэлбэртэй түрүүтэй байсан. Эдгээрийн зөвхөн төвийнх нь үржил шимтэй, нөгөө хоёр нь үгүй. Энэ шинж тэмдэг нь хоёр эгнээт арвай гэж нэрлэгдэх зарим зүйл ургамалуудад хадгалагдан үлдсэн. Нэг доминант ба нэг рецессив мутацын үр дүнд хажуугийн эгнээнүүд үржил шимтэй болж зургаан эгнээт арвай үүснэ.^[4] Сүүлийн генийн судалгаагаар, vrs1 ганц генийн мутац л хоёр эгнээтийг зургаан эгнээт болох шалтгаан нь болдог гэдгийг тогтоожээ.^[8]

Хоёр эгнээт арвай нь зургаан эгнээттэй харьцуулахад уураг бага, ферментацид орох сахар өндөр агуулдаг. Уураг өндөртэй арвай мал тэжээхэд нэн тохиромжтой. Соёолжны арвай ихэвчлэн уургийн агууламж багатай байдаг ^[9] нь уургийн агууламж нь шар айргийг булингартуулдагтай холбоотой. Хоёр эгнээт арвайг Английн уламжлалт эйл маягийн болон Германы уламжлалт шар айргийг үйлдвэрлэхэд ашигладаг бол, зургаан эгнээт арвайг Америкийн лагер стилийн шар айрагт, ялангуяа эрдэнэ шиш, тутрага зэрэг нэмэлтүүдийг хэрэглэх тохиолдолд өргөн ашигладаг.

Хальсгүй арвай

Ангилал

Арвай

Хими

Эгэл арвай нь коффеиний хүчил ба р-кумариний хүчил зэрэг фенолыг, ферулын хүчил, 8,5'-диферулын хүчил, флавиноидууд болох катехин-7-О-глюкоз^[10] сапонарин^[11], катехин, процианидин В3, процианидин В2, проделфинидин В3, алкалоид болох хорденинийг агуулдаг.

Арвайн боловсорч гүйцсэн үр нь 15,8 хүртэл хувь уураг, 76 хүртэл хувь нүүрс ус, 3—5 хувь өөх тос, 9,6 хүртэл хувь эслэг, ферментүүд, В, D, Е, А-ийн төрлийн витаминуудыг агуулдаг.

Тархалт

Дэлхийн олон оронд нийт 70 орчим сая га-д тариалдаг. Ургаж байгаа газар болгон хөрс, уур амьсгалын хувьд ихээхэн ялгаатай. Хойшоо умард өргөргийн 68-700, урагшаа экваторийн бүсэд хүрч байгаа бол далайн төвшинөөс дээшээ ихээхэн өгсөж, улаан буудай, хошуу будаа оршиж үл чадах өндөрлөг өөд өгсжээ. Манай орны хувьд үйлдвэрлэлийн хэмжээнд 1970-аад оноос тариалж эхэлсэн.

Үйлдвэрлэл

Дэлхийн томоохон үйлдвэрлэгчид, 2014
Улс	Үйлдвэрлэл (сая тонн)
Орос	20.4
Франц	11.7
Герман	11.6
Украин	9.0
Канад	7.1
Испани	7.0
Нэгдсэн Хаант Улс	6.9
Турк	6.3
Дэлхийн нийт	144.5
Эх сурвалж: FAOSTAT - НҮБ-н хүнс ба газар тариалангийн байгууллагын статистикийн хэлтэс, 2014^[6]

2014 оны дэлхийн нийт үйлдвэрлэл 144 сая тн бөгөөд 20.4 хувиар ОХУ тэргүүлж, Франц ба Герман удаална.^[6]

Бүрхүүл ургамал

Хөрсний элэгдэл

Зусах арвай нь өвөлжих арвайтай харьцуулахад өнгөц үндэслэдэг ч хурайшил ихтэй нутагуудад хөрсийг хүчтэй барьж элэгдлээс хамгаална.^[12]

Тэжээл баригч

Арвай нь их хэмжээний азотыг барин хадгалах чадвартай. Калифорнид хийсэн судалгаагаар, эгэл гишийн (Vicia faba) дараа өвөлжих бүрхүүл ургамал байдлаар тариалсан арвай нь 35.6 кг/га азотыг барисан бол ижил нөхцөлд, нэг наст хөх өвс (Англи: annual ryegrass) 22.2 кг/га азотыг барисан байдаг.^[13] Өөр судалгаагаар, арвайг таримал вандуйтай (Pisum sativum) бүрхүүл ургамлын багц болгон тариалахад түүний азот барилт нэмэгддэг нь тогтоогдсон.^[14] Арвайн үлдэгдлийг талбайгаас зайлуулаагүй тохиолдолд фосфор ба калийн циклийг сайжруулдаг.

Дарангуйлагч

Арвай нь хурдан соёолдог учир амьдралынхаа эхний үеүүдэд хөрсний чийгийг авах замаар хог ургамлыг мэдэгдэхүйц дарангуйлдаг. Мөн сүүдэрлэж, аллелопат химийн бодисуудыг ялгаруулж дарангуйлна.

Арвай нь хэд хэдэн овгийн (Cicadellidae, Aphid, Spodoptera, Mythimna) хортон шавьж, үндэсний ялзралын нематод/дугуй өт болон бусад хортон шавьжуудыг дарангуйлдаг болох нь цөөнгүй судалгаагаар тогтоогдсон.

Ус шингээлтийг сайжруулагч хөрсний органик матери

Арвай нь их хэмжээний биомассыг хурдан бий болгох эх үүсвэр ба энэ их биомасс нь түүний салаалсан үндэсний хамтаар хөрсний бүтцийг сайжруулж ус шингээлтийг нэмэгдүүдэг (273, 445). Калифорнийн тариалангийн системд ашиглагддаг UC476 ба COSINA сортын арвай нь 14.5 тн/га биомассыг үйлдвэрлэдэг.

Харьцуулалт

Арвай нь хошуу будаанаас бутлалт өндөртэй ба илүү ганд тэсвэртэй бол хошуу будааны өрсөлдөх чадвар арвайнаас бага тул илүү сайн хослогч ургамал (Англи: companion crop) эсвэл сувилагч ургамал (Англи: nurse crop) байдаг (397).
Арвай бусад бүх үетэн бүрхүүл ургамлуудаас илүү шүлтлэг хөрсийг тэсвэрлэдэг.
Арвайн өвөлжих хувилбар нь өвөлжилт тэсвэрлэх чадвараараа өвөлжих улаан буудай, хөх тариа, тритикалид хүрдэггүй.

Эх сурвалж

↑ "Hordeum vulgare". Integrated Taxonomic Information System.
↑ The Plant List: A Working List of All Plant Species, archived from the original on 8 Дөрөвдүгээр сар 2020, Татаж авсан: 2 February 2016
↑ "Монгол орны гуурст дээд ургамлын хураангуйлсан нэрийн жагсаалт" (PDF). Монголын Бэлчээрийн Менежментийн Холбоо. Archived from the original (pdf) on 2013-12-06. Татаж авсан: 2017-02-06.
↑ ^4.0 ^4.1 ^4.2 Zohary, Daniel; Maria Hopf (2000). Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Cultivated Plants in West Asia, Europe, and the Nile Valley (3rd ed.). Oxford University Press. pp. 59–69. ISBN 0-19-850357-1.
↑ "Worldwide production of grain in 2014, by type". Statista GmbH, Hamburg, Germany. 2016. Татаж авсан: 19 December 2016.
↑ ^6.0 ^6.1 ^6.2 "Crops/Regions/World List/Production Quantity for Barley, 2014 (pick list)". UN Food and Agriculture Organization Corporate Statistical Database (FAOSTAT). 2016. Татаж авсан: 19 December 2016.
↑ Dai, F.; Nevo, E.; Wu, D.; Comadran, J.; Zhou, M.; Qiu, L.; Chen, Z.; Beiles, A.; Chen, G. (2012). "Tibet is one of the centers of domestication of cultivated barley". Proceedings of the National Academy of Sciences. 109 (42): 16969–16973. doi:10.1073/pnas.1215265109. {{cite journal}}: Unknown parameter |displayauthors= ignored (|display-authors= suggested) (help)
↑ Komatsuda, T.; Pourkheirandish, M; He, C; Azhaguvel, P; Kanamori, H; Perovic, D; Stein, N; Graner, A; Wicker, T (2006). "Six-rowed barley originated from a mutation in a homeodomain-leucine zipper I-class homeobox gene". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 104 (4): 1424–1429. doi:10.1073/pnas.0608580104. PMC 1783110. PMID 17220272. {{cite journal}}: Unknown parameter |displayauthors= ignored (|display-authors= suggested) (help)
↑ Adrian Johnston; Scott Murrell; Cynthia Grant. "Nitrogen Fertilizer Management of Malting Barley: Impacts of Crop and Fertilizer Nitrogen Prices (Prairie Provinces and Northern Great Plains States)". International Plant Nutrition Institute. Archived from the original on 2008-12-23. Татаж авсан: 2009-05-28. {{cite web}}: Unknown parameter |last-author-amp= ignored (|name-list-style= suggested) (help)
↑ Wolfgang Friedrich; Rudolf Galensa (2002). "Identification of a new flavanol glucoside from barley (Hordeum vulgare L.) and malt". European Food Research and Technology. 214 (5): 388–393. doi:10.1007/s00217-002-0498-x. {{cite journal}}: Unknown parameter |lastauthoramp= ignored (|name-list-style= suggested) (help)
↑ Kamiyama M, Shibamoto T (2012). "Flavonoids with Potent Antioxidant Activity Found in Young Green Barley Leaves". J. Agric. Food Chem. 60 (25): 6260–6267. doi:10.1021/jf301700j. PMID 22681491.
↑ [1], Managing Cover Crops Profitably, 3rd Edition. Хуудас 71
↑ [2], Managing Cover Crops Profitably, 3rd Edition. Хуудас 265
↑ [3], Managing Cover Crops Profitably, 3rd Edition. Хуудас 215, 218

Гадаад холбоос

Загвар:Barley Загвар:Cereals Загвар:Bioenergy

[1] "Hordeum vulgare". Integrated Taxonomic Information System.

[2] The Plant List: A Working List of All Plant Species, archived from the original on 8 Дөрөвдүгээр сар 2020, Татаж авсан: 2 February 2016

[Mongolian_species-3] "Монгол орны гуурст дээд ургамлын хураангуйлсан нэрийн жагсаалт" (PDF). Монголын Бэлчээрийн Менежментийн Холбоо. Archived from the original (pdf) on 2013-12-06. Татаж авсан: 2017-02-06.

[Zohary-4] 4.0 ^4.1 ^4.2 Zohary, Daniel; Maria Hopf (2000). Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Cultivated Plants in West Asia, Europe, and the Nile Valley (3rd ed.). Oxford University Press. pp. 59–69. ISBN 0-19-850357-1.

[5] "Worldwide production of grain in 2014, by type". Statista GmbH, Hamburg, Germany. 2016. Татаж авсан: 19 December 2016.

[faostat14-6] 6.0 ^6.1 ^6.2 "Crops/Regions/World List/Production Quantity for Barley, 2014 (pick list)". UN Food and Agriculture Organization Corporate Statistical Database (FAOSTAT). 2016. Татаж авсан: 19 December 2016.

[Fei_Dai-7] Dai, F.; Nevo, E.; Wu, D.; Comadran, J.; Zhou, M.; Qiu, L.; Chen, Z.; Beiles, A.; Chen, G. (2012). "Tibet is one of the centers of domestication of cultivated barley". Proceedings of the National Academy of Sciences. 109 (42): 16969–16973. doi:10.1073/pnas.1215265109. {{cite journal}}: Unknown parameter |displayauthors= ignored (|display-authors= suggested) (help)

[8] Komatsuda, T.; Pourkheirandish, M; He, C; Azhaguvel, P; Kanamori, H; Perovic, D; Stein, N; Graner, A; Wicker, T (2006). "Six-rowed barley originated from a mutation in a homeodomain-leucine zipper I-class homeobox gene". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 104 (4): 1424–1429. doi:10.1073/pnas.0608580104. PMC 1783110. PMID 17220272. {{cite journal}}: Unknown parameter |displayauthors= ignored (|display-authors= suggested) (help)

[IPNI-9] Adrian Johnston; Scott Murrell; Cynthia Grant. "Nitrogen Fertilizer Management of Malting Barley: Impacts of Crop and Fertilizer Nitrogen Prices (Prairie Provinces and Northern Great Plains States)". International Plant Nutrition Institute. Archived from the original on 2008-12-23. Татаж авсан: 2009-05-28. {{cite web}}: Unknown parameter |last-author-amp= ignored (|name-list-style= suggested) (help)

[10] Wolfgang Friedrich; Rudolf Galensa (2002). "Identification of a new flavanol glucoside from barley (Hordeum vulgare L.) and malt". European Food Research and Technology. 214 (5): 388–393. doi:10.1007/s00217-002-0498-x. {{cite journal}}: Unknown parameter |lastauthoramp= ignored (|name-list-style= suggested) (help)

[pmid22681491-11] Kamiyama M, Shibamoto T (2012). "Flavonoids with Potent Antioxidant Activity Found in Young Green Barley Leaves". J. Agric. Food Chem. 60 (25): 6260–6267. doi:10.1021/jf301700j. PMID 22681491.

[12] [1], Managing Cover Crops Profitably, 3rd Edition. Хуудас 71

[13] [2], Managing Cover Crops Profitably, 3rd Edition. Хуудас 265

[14] [3], Managing Cover Crops Profitably, 3rd Edition. Хуудас 215, 218

[3]

[4]

[1]

[2]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]