Хунтайж

Хунтайж (Монгол бичиг:ᠬᠤᠩ ᠲᠠᠶ᠋ᠢᠵᠢ) бол XIII-XVIII зуунд Монгол улсад хаан ширээг залгамжлагч, ханлиг улс аймгийн ноёдын хэрэглэж байсан цол юм.

Түүхэн өөрчлөлт

Үгийн утга нь хятад хэлээр Хааны их хүү буюу Huangtaizi (皇太子; crown prince) юм. Түүхэнд Жоу улсын үеэс хэрэглэж эхэлсэн. Үүнийг нь хятадын үе үеийн төрт улсууд өвлөн авч хэрэглэсээр, Их Юань улсын үеэс монголчууд хэрэглэж эхэлсэн байдаг. Хубилай хааны үеэс хэрэглэхдээ зөвхөн хаан ширээг залгамжлах алтан ургийн хүнд олгож байсан. Өөр бусад хааны хүү хэрэглэх эрх мэдэлгүй тул тэднийг ханхүү гэж нэрлэж байсан. Юань улсын үед Чингим, Төмөр, Даш, Аюурбарбад, Шадбал, Асухив, Тугтөмөр, Алтандара, Элтөгс, Аюушридар нарын 10 хан хөвүүд хунтайж цолыг хэрэглэж байсны 7 нь их хаан болж, 3 нь хорлогдох юмуу бусдад хөнөөгджээ.

14-17 дугаар зууны Монголд

Юань улс мөхсөнөөс эхлээд тус цолыг XV зууны сүүл үеэс эхлээд хааны ургийн отог аймаг даргалах хэмжээний хүчирхэг ноёд хэрэглэж байсны нэг нь Гэрсэнз жалайр хунтайж, Ордосын Хутагтай сэцэн хунтайж нар юм. XVI зууны дунд үед төвдийн Далай лам тэргүүтэй лам хуврагууд монгол ноёдыг өөртөө татахын тулд тэдэнд хан, жонон, хунтайж цолыг өглөг барьц авах замаар олгож эхэлсэн нь хожим нийт Боржигин овгийнхон даяар хэрэглэдэг цол болтолоо хавтгайрчээ. 1691 он хүртэл хунтайж цол нь халх монгол төрд нэр хүндтэй хэвээр хангийн дараах цол болж ирсэн. Хожим хошуу ноёдын гол залгамжлагчдийг ч Хунтайж гэдэг болов. Түүхийн явцад хунтайж цолтоны тоо олширсноор "эрдэнэ, мэргэн, сэцэн, зоригт, цогт, баатар, даян, дүүрэн, далай" гэх мэт цолны чимэг үгээр ялгарах болжээ.

Жишээ нь: Хархуцаг дүүрэн хунтайж, халхын Ашихай дархан хунтайж, ордосын Буянбаатар хунтайж, Хутагтай сэцэн хунтайж, Саган сэцэн хунтайж, үзэмчиний Ачит хунтайж, хотогойдын Шолой убаши хунтайж гэх мэт.

Ойрад монголд

1637 онд Дөрвөн Ойрадын их цэрэг Хөх нуурын газарт Цогт хунтайжийн цэргийг хядсан тул 5-р Далай лам, Цоросын ноёны Хотогчин баатард "Эрдэнэбаатар хунтайж" гэх цол шагнасан. Энэ үеэс Ойрадын Цорос аймгийн тэргүүлэгч ноён энэ цолыг хэрэглэж эхэлжээ. Алтан ургийн бус монгол ноёдод Төвдөөс (гадаадаас) цол хэргэм олгосон сонирхолтой тохиолдол энэ юм.

Цогтын дайны нөлөөгөөр, Ойрадын удирдагч анх Хунтайж цол авчирч, улмаар анх удаа Халхтай Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз байгуулсан нь Монгол дахь улс төрийн уламжилал өөрчлөгдөх нэг үндэс болжээ.

Зүүнгарын Улсыг дараах хунтайж цолтон удирдаж байсан.

1. Хотогчин эрдэнэбаатар хунтайж (1637-1654)
2. Сэнгэ цэцэн хунтайж (1654-1671)
3. Галдан бошигт хаан (1671-1697)
4. Цэвээнравдан зоригт хунтайж (1697-1727)
5. Галданцэрэн хунтайж (1727-1745)
6. Цэвээндоржнамжил хунтайж (1745-1749)
7. Ламдаржаа эрдэнэбаатар хунтайж (1749-1753)
8. Даваач хунтайж (1753-1755)

1636, 1691, 1755 онд монголчууд манжид эзлэгдснээр энэхүү цолыг хэрэглэхийг Чин гүрний хуулиар хориглосон.

Холбоотой өгүүлэл

• Монгол ноёдын цол хэргэм
• Хан