Юзеф Ковалевски

Юзеф Щчепан Ковалевски (пол. Józef Szczepan Kowalewski; орос нэр нь Осип Ковалевский. 1800 оны 12-р сарын 28-нд^{юлийн тл.} / 1801 оны нэгдүгээр сарын 9-нд^григ. Литвын Левков тосгонд төрж, 1878 оны 10-р сарын 20-нд Варшавт нас барсан) - Польшийн монгол судлаач, бурханы шашин судлаач, шинжлэх ухааны монгол судлалыг үндэслэгчдийн нэг.

Тэрбээр өнөөгийн Беларусийн нутаг дахь Свишлоц дахь лицей (1809-1817) төгсөөд 1817 онд Вильнюсын их сургуульд (1579 онд байгуулагдсан) сонгодог филологийн чиглэлээр суралцжээ. Удалгүй Адам Мицкевичийн зөвлөснөөр "Филомат"-уудын нууц нийгэмлэгт элссэн ажээ. 1821 онд Ю.Ковалевски докторын зэрэг хамгаалсан бөгөөд анхны шинжлэх ухааны бүтээл болох "Лонгинусын амьдрал ба захидлын талаарх харилцаа холбоо" номыг хэвлүүлжээ. Гроддек түүнийг тэнхимийн залгамжлагч болно гэж таамаглаж байсан бөгөөд тэр үед Ковалевски өөрөө Вильнюсын гимназид польш, латин хэлний уран зохиолын хичээл зааж, Геродотын утга зохиолын польш хэл рүү орчуулгыг бэлтгэж байжээ.

1822-1823 онд Ковалевски шинжлэх ухааны ажилд эрчимтэй оролцож, нууц нийгэмлэг дэх үйл ажиллагаагаа зогсоожээ.

Нууц бүлгэмд оролцсон гэж түүнийг 1824 онд польш Кулаковски, Верниковски нарын нөхдийн хамт Оросын Сибирь дахь Казань руу цөлсөн байна. Мөн оны 12-р сард Казань хотод ирээд дорно дахин судлалд сонирхолтой болж, шинжлэх ухааны үйл ажиллагааны чиглэлээ эрс өөрчилжээ. 1828-1833 онд тэрээр Өвөрбайгаль, Монгол руу хийсэн шинжлэх ухааны экспедицэд оролцож, 1830-1831 оны үед 7 сарын турш Бээжинд байжээ.

1833 онд Оросын эзэнт гүрний Казанийн Их сургуульд эрдэмтэн монгол судлаач Юзеф Ковалевски анх Монгол, халимаг хэлний тэнхим нээж монгол судлалын суурийг тавьсан байна.

1835-1860 онд тэрбээр Казанийн их сургуулийн профессор, гурван удаа (1837-1841, 1845, 1852-1855) Түүх, филологийн факультетийн деканаар сонгогдож, 1855-1860 онд ректороор ажиллаж байжээ.

1846 онд 3 боть Dictionnaire mongol-russe-français (монгол-орос-франц толь бичиг) хэвлүүлсэн.

Буриад, Монгол, Хятад руу аялсан нь

Их сургуулиас явсан элч нар 1828 оны 7-р сарын 15-нд Эрхүү хотод хүрч очсон бөгөөд Засаг дарга Иван Цейдлер тэднийг их болгоомжтой угтаж авчээ. Харин монгол хэлний багш Александр Игумнов л найрсаг харилцаатай байж 7-р сарын сүүлээр хичээлээ эхэлүүлсэн байна. Тэд долоо хоногт гурван удаа тус бүр гурван цагийн турш хичээл заалгаж байв. Ковалевски хэл, бичгийг хурдан эзэмшсэн бөгөөд Гэсэр хааны тухай туульсыг сонирхож эхлэв. Үүний зэрэгцээ Казаниас ямар ч мөнгө, захиалга ирээгүй тул Буриадын тал нутаг руу хийхээр төлөвлөж байсан аялал амжилтгүй болох аюул заналхийлж байв. Юзеф Казанийн боловсролын дүүргийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч рүү хандан "нээлттэй хуудсыг" засахад туслахыг хүссэн бөгөөд энэ нь орон нутгийн удирдлагуудаас шаардлагатай зүйлийг авах, мөн сүм хийдийн (Байгаль дацан) номын сан руу нэвтрэх боломжийг олгов. Удалгүй Монголд зочлох боломж гарч ирэв: Бээжингээс сүмийн төлөөлөл буцаж ирэх хугацаа ч ойртож байв. Учир нь Лифанюань руу шаардлагатай бичиг баримтыг явуулахын тулд албаны хүнээ Өргөө рүү илгээх шаардлагатай байв. Хэлний мэдлэг багатай, өвлийн аялал хэцүү байсан ч Ковалевски Монгол руу илгээгдэж, 1829 оны 1 дүгээр сарын 18-нд Эрхүүгээс гарч мөн сарын 21-нд Хятадын хилийн Троицкосавск хотод хүрсэн байна. Эрхүү рүү буцаж ирээд Ковалевски аяллынхаа талаар орос хэлээр сурвалжилга бичсэн бөгөөд эхний хэсгийг нь тэр даруй "Казанский вестникт"-т хэвлүүлжээ.

1830 оны 7 дугаар сарын 8-нд Ковалевски нарын төлөөлөгчид Хиагтаас гарч, 9 дүгээр сарын 14-нд тэрбээр хоёр дахь удаагаа Өргөө хотод ирэв. Намар нь Монгол болон говь нутгийг гатлах хамгийн таатай улирал гэж тооцогддог байсан тул 11 дүгээр сарын 5-нд экспедиц Хятадын нутаг дэвсгэрт оржээ. Ковалевски нийт 7 сар Бээжинд байсан бөгөөд түүнд Бээжин дахь Үнэн алдартны номлолын эрдэмтэд идэвхтэй туслаж байжээ.

1831 оны 6 дугаар сарын 6-нд Ковалевски номлогчдын хамт Бээжинг орхин 9 дүгээр сарын 3-нд Хиагтад эсэн мэнд буцаж иржээ. Ковалевскийн Бээжингээс бичсэн захидал, тайланг Казань, Санкт-Петербургт тогтмол хүргэж байсан бөгөөд зарим материалыг "Оросын академик" сэтгүүлд М.Н.Мусин-Пушкин хэвлүүлжээ. Чин улсын Засгийн газрын шүүмжлэл, авлига, гадны үзлийг үл тоомсорлох, хятад, манж нарын монголчуудад хандах дээрэнгүй хандлага ажиглагдаж байгаа нь Оросын бодит байдалтай зохисгүй холбоо үүсгэсэн юм.

Үлдсэн хугацааг хэрхэн яаж захиран зарцуулахаа шийдэх шаардлагатай байсан: Юзеф Ковалевски, Александр Васильевич Попов нарын бизнес аялал хийх хугацаа 1832 оны 5-р сард академич Я.И.Шмидттэй хамт Санкт-Петербургт шалгалт өгөхөөр дууссан байв. Ковалевски аяллаа сунгах хүсэлтээ Николай Лобачевский, Мусин-Пушкинд өгөхөөр шийджээ. Үүний үр дүнд 1832 оны 4 дугаар сарын 4-нд эрдэмтэн буддын шашны бичээсүүдийг уншихад нэн шаардлагатай уран зохиолын монгол хэл, төвөд хэлний дүрмийг гүнзгий судлахаар Сэлэнгинск хотод очив. 10 дугаар сарын 1-нд Ковалевски Троицкосавск руу нүүж, Буриадын ахмадуудын хүүхдүүдэд зориулсан цэргийн сургууль нээв. 1835 онд тэрхүү сургуулийг онц сайн төгссөн 4 төгсөгч Казанийн гимназид үргэлжлүүлэн суралцахаар илгээгджээ.

1833 оны 1-р сарын 28-нд Ковалевски Эрхүү хотод хүрч очоод 3-р сарын 14-ний өдөр Казаньд ирэв. Энэхүү тайланд аяллын үр дүнг дурджээ: "Монгол хэлний дүрэм", монгол-орос хэлний том толь бичиг (40,000 үг хэллэгийн нэгж) бэлтгэж, 2433 номд 189 монгол, төвөд судар авчирсны 48 нь гар бичмэл байв. Үүнээс 870 номыг буриадууд хандивлаж, 116 хувийг дахин хэвлэж, 374 хувийг дахин бичжээ. Шинжлэх ухааны академид шалгалт өгөхөөр Петербургт очиж байсан боловч Ковалевски улс төрийн гэмт хэрэгтний хувьд эзэн хааны хувийн тушаалаас бусад тохиолдолд нийслэлд очиж чадахгүй байв. Академич Яков Шмидт монголч эрдэмтдийн шалгалтыг зохион байгуулаагүй тул уг бүтээлийн гар бичмэлүүдтэй танилцаж, тэднийг маш өндөр үнэлж, Ковалевски, Попов нарыг монгол хэлний тэнхим нээх санал болгов. Тус тэнхимийг байгуулах шийдвэрийг 1833 оны 7-р сарын 25-нд гаргасан бөгөөд Ковалевскиг даргалах зохистой гэж үзжээ.

Юзеф Ковалевски бол орос хэлээр хэвлэгдсэн монгол хэл, уран зохиолын анхны сурах бичгийн зохиогч юм. Тэд 19-р зууны дунд үеэс шинжлэх ухааны өндөр түвшинд хийгдсэн бөгөөд үүнийг зохиогчийн олон талт байдал дэмжиж байв - монгол хэлийг судалж эхэлмэгц Ковалевски төрөлх польш хэлнээс гадна орос, латин, эртний грек, англи, франц, герман, татар, араб, перс хэл мэддэг байжээ. 1835 онд хэвлэгдсэн Монгол номын хэлний товч дүрмийг Европын дүрмийн зарчмаар бүтээсэн боловч үүний зэрэгцээ барууны болон зүүн хэлний ялгаа онолын хувьд хөгжөөгүй байхад онолын нарийн төвөгтэй асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай байв. Мөн Оросын нэр томьёо дутуу хөгжсөн байсан тул Ковалевски монгол хэлээрх "динамик" болон хоёрдогч, "хөгжмийн" стрессийн талаар ямар ч ойлголтгүй байсан тул тэрбээр монгол хэлний нэрсийг "анхдагч нэр томьёо" гэсэн ойлголтоор тодорхойлж байжээ.