Мандуул хаан
Мандуул хаан (Мандах-Уул) (1438-1479) нь Монголын хаан байжээ, тэрээр Тайсун хааны эцэг нэгт дүү юм.
Молон хааны дараа Зорголын зоо гэх газарт хаан суусан. Мандуул нь Цахарыг захирч сууж асан анхны хаан болно. Тэрээр богино хугацааны засаглалынхаа үед хааны эрх мэдлийг ихэсгэж, язгууртнуудын эрх мэдлийг бууруулан, түүнийг угсаа залгамжилсан авга дүү Даян хаанд улсыг удирдахад дөхөм болгож өгчээ.
Намтар
Мандуул хааны ээж нь Ойрад хүн байсан бөгөөд Баруун, Зүүн Монгол түмнийг нэгтгэх санаатай гээд Ойрадын Бэки арслантай ураг барилдаж, охин гуйж, түүнийг охин Бэсүдэйг соёрхож өндгөн сүйгээр ханилуулжээ. Мандуул хаан жонон хүмүүний жаягаар багаас гэргийтэй болж, Ойрадад 4 жил хүргэнд талбиж ёсонг гүйцээсэн. Ойрадууд Тулуйн угсааны алтан ургийнхныг хомгорголон устгахад хадам аав болох Бэки арслан нь Мандуул хааныг урд хормойндоо эрхлүүлж, хойд хормойндоо нуун байж тэр үймээнээс аварчээ. Уул нь 2 жил хүргэнд талбих ёстой ч их жонодыг устгах үймээнээс холуур байлгах гэж 4 жил хүргэнд талбижээ. Эцэст нь эх нь ирж Мандуул хаан, Бэсүдэй хатныг гэрлүүлжээ. Мандуул хаан, Бэсүдэй хатан нар төрийн хэргээс холуур эгэл эр, эм хоёр шиг олон жилийг үджээ.Тайсун хаан болон Агваржин хаан хоёр хаан ширээний төлөө тэмцэлдэж хоюул нас барсан тул Мандуул 40 гаруй насандаа хаан ширээнд суужээ.
Улс төрийн байдал:
Тухайн үед Ойрад, Зүүн Монголчууд эв муутай, Ойрадууд Монголын их хаад, их жонодыг устгаж байв. Мандуул хааны нуган үрс нь мөн адил муу хүнд хорлогдож, өглөө сэрэхдээ амьгүй болжээ. Тиймээс Бэсүдэй хатан өтөл болсон тул дахин нуган үр төрүүлэх үү, үгүй юу гэдэгтээ тулж Мандуул хаанд дахин олон олон хатан авж олон нуган үрс төрүүлж, хаан угсаагаа баталж бөхлөсүгэй хэмээхэд Мандуул хаан хариуд нь хатад олон байвал төр самгардана, цөөн байвал сайн, чи мэдтүгэй хэмээв. Иймээс Бэсүдэй хатан төрд нөлөөгүй хүний охин Мандухай сэцэн хатанг бага хатнаар сонгожээ.
Тэр үед өвөл болгон зуд болно, зун болгон ган болно. Энэ хоёр зовлонгийн дунд ард олон зовж байхад ноёдууд ардынхаа зоог амуулахаа мэдэхгүй ахан дүүс хоорондоо хаан болохын төлөө тэрсэлдэж байв. Мандуул хаан энэ бүхнээс их л түйтгэртэй, тиймээс ардаа эхлэж тэтгэе жонон хэлбэртэй надад эрх мэдэл, хүч байна гэж аажуу тайвуу ардаа тэтгэж ардын дунд нэр олжээ. Мандуул хааны хаан ширээнд залах ёслол дээр дөрвөн баатар ирж Тулуйн угсааны өөр нэг хүү амьд байгаа тухай айлтгал өргөв. Тэд Мандуул хааны байдлыг ажиж, хэрэв тааламжгүй байвал үрийг тэр чигт нь орхих тухай боджээ. Бэсүдэй хатан урагтаа бид ачлалтай билээ, үрийг үтэр авчиртугай, бид ачлан өсгөе, хэдий хавартай хүүхэд вэ гэхэд мөн эсэхийг бид ажиж байна, өршөөнө үү, 14 хавартай хүүхэд байна гэж хэлсэн байдаг. Мандуул хаан би болгооё, жононд өргөмжлөж, нуган үргүй тул өөрийн хүү шиг ачлаж, дээлтэй төрсөн хүүхэд шиг дэлгэмэл сайхан өсгөе хэмээжээ. Тиймч учраас тэр дөрвөн жанжин хүүгийн байгаа ядуу айлд хааны бэлгийг өгч, хүүг ордонд авчирч өгчээ. Ингэж Баянмөнх жонон нь Мандуул хаан, Бэсүдэй хатны дээлтэй төрсөн хүү болжээ. Үүнээс 2 жилийн дараа Бэсүдэй хатан Мандухайг ордонд авчирч өөрийн угсааны нуган үртэй байвал хаанд илүү зохистой хэмээж Мандухайг Мандуул хааны бага хатан болгосон. Гэвч Хоохой Даюу гэдэг жанжин Баянмөнх жонон, Мандухай хатан хоорондоо учигтай байна гэж хардуулсан. Мандуул хаан их тэвчээртэй бас их ухаантай, мөргөн хянамгай хүмүүн байсан тул үнэн эсэхийг нягтлаж үзээд худал болохыг мэдээд Хоохой Даюуг ордноос хөөжээ. Мандуул хаан Баянмөнх жононг өөрийгөө ачилтугай, өргөн түмнээ өсгөтүгэй гэж өөрийн биеэс холдуулсан. 16 хавартай хөвгүүнд хатан авч өгөөд жижиг харъяат ноён болгон өргөмжлөн адуу мал, ард олон өгч аюулаас зайлуулжээ. Ингээд 2 жил сайхан амьдарч байхад Исмэл тайш, Хоохой даюу нар дахин хаанд өчиг явуулж урьд хэлсэн үг үнэн болно. Мандухай, Баянмөнх жонон хоёр өөрийг чинь авч хаях гэж байна гэхэд энэ үйл явдалтай Бэсүдэй хатны ордноос хөөгдсөн явдал давхцаж Мандуул хааны сэтгэл эргэж Баянмөнх жононлуу түрэмгийлжээ. Исмэл тайш энэ үйлийг толгойлж Баянмөнх жононг хөнөөжээ.
Мандуул хаан Мандухай сэцэн хатан хоёр охинтой болоход охин нь хүнд хорлогджээ. Энэ хэргийг их хатан Бэсүдэйг хийсэн болгож харагдуулж эцэст нь Бэсүдэй хатныг хөөлгөхөд хүргэсэн.
Гэр бүл:
Их хатан: Бэсүдэй(Их хамарт)
4 хүү, 3 охин төрүүлсэн. 2 хүү нь өсөхдөө өвчилж өөд болсон бол 2 хүү, 1охин нь хүнд хорлогдсон. 2 охин(Боргочин, Ишгэлэн)ыг нь Мандухай сэцэн хатан өсгөсөн.
Бага хатан: Мандухай сэцэн хатан
1 охин төрүүлсэн ч багадаа бусдын гарт хорлогдсон.
| Өмнөх Молон хаан |
Монголын хаан 1475-1479 |
Дараах Батмөнх даян хаан |