Хиагтын гэрээ

Хиагтын гэрээ (Франц: L'accord tripartite de Kiakhta, Орос: Кя́хтинский догово́р) -1915 оны 5-р сарын 25-нд Хиагт хотод Монгол, Орос болон байгуулагдаад удаагүй байсан Дундад Улсын төлөөлөгчдийн байгуулсан гэрээ. Гурван улсын гэрээ нь колоничлол ид ноёрхож байсан цаг үед байгуулагдсан бөгөөд энэ үед их гүрнүүд бага буурай оронд өөрийн ашиг сонирхолыг тулган хүлээлгэдэг эрх тэгш бус зарчим үйлчилж байв. Хиагтын гэрээнээс өмнө, 1913 онд Орос, Дундад (Хятад) хоёр улс Монголын асуудлаар тусгай гэрээ байгуулаад байв. Тэрхүү гэрээгээр Монголын Хятадын эзэн эрхийн дор орших автномит улс байхаар тогтжээ. Гурван улсын хэлэлцээрээр хоёр тал үүнийгээ Монголын талд тулган хүлээлгэхийг гол зорилгоо болгосон билээ.

Хятад, Орос, Монгол гурван улсын гэрээ
Богино гарчиг:	Хиагтын гэрээ
Товчлол:	ХГ
Огноо:	1915 оны 5 сарын 25
Суурин:	Хиагт, Оросын Хаант Улс
Хэл:	Монгол, орос, хятад, Франц
Заалт:
Гэрээний төрөл:	Гурван улсын
Хуулийн анги:	Эрх зүйн
Үзэглэсэн:	1915 оны 5-р сарын 25
Баталсан:	Богд Хаант Монгол Улс Оросын Хаант Улс Дундад Иргэн Улс
1915 оны Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын нутаг дэвсгэр
1915 оны Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын нутаг дэвсгэр

1915 оны Хиагтын 3 улсын гэрээнд гарын үсэг зурсны дараа, оролцсон төлөөлөгчид

Гэрээг хэлэлцэх явцад 3 тал өөр өөрсдийн байр суурийг хатуу баримталж, санал ихээхэн зөрж байв. Тиймээс Хиагтын хэлэлцээр 1914.08.26-аас 1915.05.25 хүртэл бүтэн 9 сар сунжран үргэлжилжээ.

Монгол Улс:

Тусгаар тогтнолоо баталгаажуулах, Монгол улсад нэгдэхдээ илэрхийлсэн бусад Монголчуудаа өөртөө нэгтгэн авахыг зорьж байв.

Хятад Улс:

Монгол улсаар өөрөөр нь тусгаар тогтнолыг нь хүчингүй болгуулах, Ар, Өвөр Монголыг өөртөө нэгтгэж нэгэн хэсгээ болгох, Олноо өргөгдсөн оны цол, хаан гэдэг цолыг хэрэглэхгүй болгохыг зорив.

Орос Улс:

Ар Монголд Хятадын эзэрхийллийг /сюзеренитет/ ёс төдий тогтоож, 1912 онд Монголтой хийсэн гэрээгээр олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр сууриа алдахгүй нөлөөгөө бэхжүүлэхийг эрмэлзжээ.

Энэхүү Гурван улсын гэрээгээр Монгол улсын тусгаар тогтнол, бие даасан байдлыг хязгаарлаж, "Өөртөө эзэрхэх Гадаад Монгол"-ын хилийг зөвхөн Халх дөрвөн аймаг, Ховдын хязгаараар зааглаж, Монголчууд нэгдмэл нэг улс болох үйл хэргийг хүчээр таслажээ. Ингэснээр Ар, Өвөр зэрэг Монголчууд саланги тусгаар оршиход хүрсэн. Мөн гэрээнд Гадаад монголын хил хязгаарыг ерөнхийдөө хаанаас хаа хүрэхийг тодорхойлоод, гарын үсэг зурснаас хойш 2 жилийн дотор гурван талын төлөөлөгчид оролцсон тусгай комисс нарийвчлан тодотгохоор тогтоожээ. Энэ заалт хэрэгжилгүй явсаар 1945 онд ЗСБНХУ, АНУ, Англи гурван их гүрний удирдагчдын Ялтын бага хурлын үеэр дайны дараах Гадаад Монголын (БНМАУ-ын) "Статус-кво"-г тухайн үеийн газар нутгийн байгаа хилээр нь тогтоох шийдвэр гарсан юм.

Талуудын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүн

Монгол газрын зураг (1914)

Гурван этгээдээс томилсон төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүн нь бас тэдний тус тусын зорилго, эрх ашгийг илтгэн харуулж байв.

Монголын талаас Засгийн газрын бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Дотоод яамны тэргүүн сайд, нэйс билигт, улсад туслагч гүн Дотоод яамны тэргүүн сайд Да лам Дашжав (эхний 13 удаагийн уулзалтад оролцсон), Сангийн яамны тэргүүн сайд түшээт чин ван Г.Чагдаржав, зөвлөх нараар Шүүх яамны дэд сайд засагт чин ван Удай, Цэргийн яамны эрхлэн зөвлөх сайд жүн ван Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэн, Гадаад яамны дэд сайд хичээнгүй гүн Цэрэндорж, гүн Жигжиджав, орчуулагч түшмэлээр гүн Цэнд, Цэвээн Жамсран, Цогт Бадамжав, эх зохиох түшмэлээр гүн Насандэжид нарын 4 хүнийг тус тус тохоон томилсон байна. Монголын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Халхын ноёдоос гадна Монголоос ирсэн Удай ван, Манлайбаатар Дамдинсүрэн, Цэнд, буриад угсааны Цэвээн Жамсран, Цогт Бадамжав нарыг оруулсан нийт Монгол үндэстний эрх ашгийг төлөөлүүлэх зорилго өвөрлөжээ гэж үзэхээс өөр аргагүй.

Хаант Оросын бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийг 1913 оны 8 дугаар сараас Нийслэл Хүрээнд Ерөнхий консулаар томилогдон ирж ажиллаж байсан туршлагатай дипломат А.Я.Миллер тэргүүлж, зөвлөх нараар Хиагт дах оросын хилийн комиссар, Жанжин Штабын хурандаа А. Д. Хитров, Нийслэл хүүрээн дэх Оросын ЕКГ-ын дэргэдэх Оросын худалдаа, аж үйлдвэрийн яамны төлөөлөгч А.П.Болобан, нарийн бичгийн даргаар Бруннерт, барон Рэнне нар, орчууулагчаар Абидуев ажиллаж байв.

Хятадын талын бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Хар мөрөн /Хэйлунцзян/ мужийн цэрэг, иргэний захирагчаар ажиллаж байгаад дуудагдан ирсэн генерал Би Гуйфан, зөвлөх нараар Мексикт Элчин сайдаар ажилаж байсан туршлагатай дипломат Чэнь Лу, Монгол-Төвдийн хорооны зөвлөх Чэнь И, нарийн бичгийн даргаар Ван Цзиньци, Фан Ци гуань нар, орчуулагчаар Фан Фынь, Фу Хай нар томилогджээ. Эдний дундаас Чэнь Лу, Чэнь И нар Хиагтын бага хурлын дараа Монголд суух ДИУ-ын төлөөний сайдаар тус тус томилогдон ажиллаж байсан бөгөөд ялангуяа Чэнь И гадаад Монголын автономийг устгах "64 зүйлийн бичиг" гэдгийг боловсруулж байснаараа онцлогтой. Би Гуйфан, Чэнь Лу нар Хиагтын бага хуралд оролцсон тухай дуртгалаа бичиж, Би Гуйфан 1928 онд, Чэнь Лу 1919 онд Шанхайд тус тус хэвлүүлжээ.

Талуудын зорилго, хэрэгжсэн байдал

Хиагтын гэрээнд оролцсон Монгол улсын засгийн газар түүний бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн тавьсан гол зорилго нь:

1. 1911 онд тунхагласан улсынхаа тусгаар тогтнолоо баталгаажуулах

2. Монгол Улсын Засгийн газрыг дэмжиж нэгдэхээ илэрхийлсэн Өвөр Монгол болон бусад Монгол үндэстэнээ өөрсөддөө хамааруулан нэгтгэх зорилго байсан.

Энэ зорилго хэрэгжсэн байдал нь:

1. Монгол Улс Эзэн хаантай

2. Үндэсний Засгийн газартай

3. Өөрийн асуудлаа дотооддоо шийдэх эрхтэй

4. Өөрийн цэрэгтэй

5. Нутаг дэвсгэртэй

6. Тусгайлан тогтоосон хил хязгаартай

7. Хятад иргэдийг олноор оруулахгүй байх

8. Бусад улсын цэргийг нутаг дэвсгэртээ байрлуулахгүй байх

9. Худалдааны талаар Олон Улсын Гэрээ байгуулах эрхтэй болсон

10. Дээрх эрхийг хэрэгжүүлэхэд Хаант Орос улс болон Хятад улс оролцохгүй байхаар тохиролцсон

11. Уг гэрээгээр Монголын улс төр хязгаарлагдмал шинжтэй болсон ч гэрээний эхэд "Улс" гэдэг үгийг оруулахаар болсон.

Гурван улсын гэрээнд Хятадын Засгийн газар түүний бүрэн эрхийн төлөөлөгчдийн тавьсан зорилго нь:

1. Ар, Өвөр Монголыг өөртөө бүрэн хамааруулж Манж Чин улсыг залгамжлагч улс гэж өөрийгөө үзэж Монгол үндэстэний талаарх бүх эрхийг өвлөн авч хадгалах.

2. Үүний тулд Хятад, Оросын Тунхагыг Монгол улсаар бүрэн хүлээн зөвшөөрүүлэх, Монголын тусгаар тогтнол оны цол хааны цолыг хэрэгсэхгүй болгох зэрэг зорилго тавьсан.

Хятадын тавьсан зорилго хэрэгжсэн байдал нь:

1. Өвөр Монголыг өөртөө авч үлдэж чадсан

2. Ар Монголын хувьд Орос болон Монголын хүчтэй ээсргүүцэл дээр тулгарч нэр төдий "сюзернитет" хэмээх эрхтэй үлдсэн

3. Хэлэлцээрийн явцад Хятадын төлөөлөгчид Монголыг "Улс" гэж томъёолохыг эсэргүүцэж хэрэв ингэж бичвэл Хятад улсаас салсан болон хэмээн Монголыг тусгаар тогтнолоо устгаж Хятадын бүрэлдэхүүнд орохыг шаардсан ч бүтээгүй.

Гурван улсын гэрээнд оролцсон Оросын Засгийн газар болон түүний бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн тавьсан гол зорилго нь:

1. 1911 оны Монголын үндэсний хувьсгалд тусалснаараа олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр суурь, нөлөөгөө баталгаажуулах.

2. Ар Монголыг өөрийн нөлөөний эрхшээлд голлосон улс болгохыг зорьсон.

Оросын талын тавьсан зорилго хэрэгжсэн байдал нь:

1. Хиагтын хэлэлцээрийн эхний үеэр Хаант Орос улс Монгол улстай мөнгө зээлдүүлэх, буу зэвсгийн, төмөр зам байгуулах, цахилгаан мэдээний тухай 4 зүйлийн гэрээ байгуулсан нь Монголд олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр сууриа бататгасан явдал байсан.

2. Ар Монголд Хятадын Сувернитет эрхийг ёс төдий тогтоож өөрийн холбоотон болох Англи, Франц улсуудын хилийн талаар байр суурьтай сөргөлдөхгүй байхыг хичээж байсан.

Гэрээ байгуулах үйл явц

Хуралдаан эхэлсэн 1914 оны 8-р сарын 26-нд хятадын талын бүрэн эрх барих төлөөлөгч 4 зүйлийн болзлыг тулган тавьсан байна. Үүнд: 1. Гадаад Монголын тал Хятад-Оросын тунхаглал, түүнд дагалдах баримт бичгийг мэдрэн хүлээх 2. Гадаад Монгол Дундад Иргэн Улсын захиргаан доторх нэгэн хэсэг буюу өөртөө засах орон гэдгээ зарлан мэдэгдэх, 3. Гадаад Монгол эзэн хааны цолоос татгалзах, Богд гэгээнийг нэрийдэх нэрийг Гадаад Монголын Жибзундамба хутагт хан хэмээн ДИУ-ын Да Жунтангаас /Ерөнхийлөгчөөс/ өргөмжлөх, 4. Гадаад Монгол олноо өргөгдсөн хэмээх он цагийн нэрийг хэрэглэж болохгүй, Дундад Иргэн Улсын оны нэрийг хэрэглэх гэжээ.

Өөрөөр хэлбэл, оны нэрээс эхлэн улсын нэр хүртэлх тусгаар тогтносон, бие даасан улсын хэрэглэдэг бүхий л бэлэг тэмдгийн чанартай боловч зарчмын чанартай асуудлуудаар Монголын талыг тулган шахаж тэднийг байр сууриа хамгаалан хатуу тэмцэхэд хүргэжээ. Тэд өөрсдийн байр суурийг хамгаалсан 6 зүйлийн мэдэгдэл гаргаж танилцуулсан байна.

Оросын бүрэн эрх барих төлөөлөгч Миллер асуудлыг зохицуулах үүднээс "Гадаад Монгол бол тусгай автономит улс, энэ улсын хувьд Хятад зөвхөн сюзерен эрхийг эдэлнэ, энэ улсад Хятадын төв засгийн газраас үл хамааран өөрийн нутаг дэвсгэрийн хязгаар дотор өөрийн эрхийн хүрээнд ажиллах Засгийн газар байх ёстой" гэж мэдэгджээ.

Ингээд Оросын төлөөлөгчийн саналаар 9 дэх хуралдаан дээр Оросын тал 21 зүйлтэй, Хятадын тал 23 зүйлтэй, Монголын тал 13 зүйлтэй төслүүдийг тарааж солилцсон байна. Чингэснээр талуудын байр суурь тодорхой болов. Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүн эдгээртэй танилцаад Хүрээнд явуулсан цахилгаандаа "Хятадын эхээс хүлээж авах зүйл нэгээхэн ч үгүй, Хятадын бичсэн нь хэтэрхий эзэрхэг, Оросын бичсэн нь бөөрөнхий" хэмээн тодорхойлж байжээ.

Түүхч Л.Жамсран нэгэнт ийм зөрөөтэй гурван саналыг хэлэлцсэн учраас энэ гурвын зөвхөн нэгээр нь асуудлыг шийдэж чадахгүй нь мэдээж. Харин аль алины нь саналаас ямар нэг хэмжээгээр тусгаж дунджаар шийдэх, эсвэл хэлэлцээг бүрмөсөн орхиж, улс төрийн аргыг хэрэглэхгүй болох ийм л хоёр зам байсан байна гэж үзжээ. Хаант Орос дэлхийн нэгдүгээр дайнд нэгэнт татагдан орж хамаг анхаарал нь өрнө зүг хандаж байсан тул уг хэлэлцээг аль болох түргэн хугацаанд өөртөө ашигтайгаар шийдвэрлэх, ДИУ дэлхийн дайнд хэдүйгээр төвийг сахина гэж зарласан боловч Япон улс Шаньдуны нутгийг булаан эзэлж "21 шаардлага" гэгчийг тулган хүлээлгэх болсон нь мөн л хэлэлцээг түргэтгэх, гэхдээ Монголд байр сууриа бататгаж авахыг чармайж байв.

Иймд Орос, Хятадын тал Монголын Засгийн газрыг элдвээр шахамдуулахын зэрэгцээ Монголын бүрэн эрх барих сайд Дашжавыг "Даан ч улс төрийн ёсыг мэдэхгүй", зөвлөгч манлайбаатар Дамдинсүрэнг "омгорхог" хэмээн үл ойшоох болсон тул Нийслэл Хүрээ тэднийг 1914 оны 11 дүгээр сард гэдрэг татаж, төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Шүүх яамны дэд сайд Эрдэнэ жонон бэйс Ширнэндамдинг томилж гурван этгээдийн бага хурлыг хэвийн урсгалд оруулжээ.

Гурван этгээдийн маргаан мэтгэлцээн хоёр багц асуудал дээр төвлөрчээ. Эхнийх нь Монгол улсын нэр, Засгийн газар, хааны цол, он тооллыг хэрхэх талаар маргаж байв. Удаад нь Монгол улсын хил худалдаа, гааль татвар болон гурван улс хооронд иргэн зорчихтой холбогдсон асуудлууд багтаж байв. Ийнхүү Монгол улсын Олноо өргөгдсөний 5 дугаар он буюу хөхөгчин тахиа жилийн зуны тэргүүн сарын 25-нд буюу Европын 1915 оны 5 дугаар сарын 25-ны өдөр Хятад улсыг төлөөлж Би Гуйфан, Чэнь Лу, Хаант Оросыг төлөөлж А.Я.Миллер, Монголыг төлөөлж Ширнэндамдин, Чагдаржав нар гарын үсэг зурж, франц, монгол, хятад, орос хэлээр 22 зүйлтэй гэрээг батлан тогтоогоод бичиг зүйлсийг солилцон уг бага хурлыг дуусгасан байна.

Хятадын талын мэдээгээр Гэрээ байгуулах явцад 48 удаа албан ёсоор, албан бусаар 40 уулзаж яриа хэлэлцээ явуулсан байна. Тэрбүү хэл хятадын тал монголын төлөөлөгчдийг албан ёсны бүрэн эрхт тал гэж үзэхээс татгалзаж байжээ.

Гэрээний үр дүн

Гэсэн хэдий ч Монголын дотоод хэрэгт Хятад, Орос хоёр улс оролцохгүй байхаар тогтсон төдийгүй Эзэн хаан, Засгийн газар, нутаг дэвсгэр, хил хязгаар, цэрэг зэргийг хэвээр байлгаж үлдээхээр болжээ. Мөн Хятад иргэдийг олноор суурьшуулахгүй байх, Орос, Хятадын цэргийг оруулахгүй байх, олон улстай худалдаа үйлдвэрийн хэргээр харилцах бүрэн эрхтэй байв. Энэ бүхнээс үзвэл Монгол улс нь үнэн хэрэгтээ бие даасан улсын шинжтэй оршин тогтнож байсан гэж үзэж болно. Гэрээний 2 дугаар зүйлд "Гадаад Монголоос Дундад улсын сюзеренитетийг зөвшөөрөн хүлээв. Дундад, Орос хоёр улсаас Дундад улсын газрын нэгэн хэсэг болох Гадаад Монголын автономийг зөвшөөрөн хүлээв" гэсэн нь өмнөх 1913 оны Орос-Хятадын тунхаглалыг улам лавшруулжээ. Харин 4 дүгээр зүйлд "Гадаад Монголын богд Жибзундамба хутагт хааны цолыг Дундад Иргэн Улсын их Жунтангаас өргөмжилнө. Албан бичигт Дундад улсын оны цолыг Монголын арван хоёр жилт цаг улирлын тоотой хавсран хэрэглэнэ" гэсэн нь Монголын төлөөлөгчдийн саналыг зарим ч атугай талаар харгалзсан гэж үзэж болно.

Автономит Монголын хил хязгаарыг тогтоохдоо "Хүрээний сайд, Улиастайн жанжин, Ховдын сайдын захиргаанд агсан газрууд бөгөөд Дундад улстай нийлсэн хил болбоос зүүн зүгт Хөлөнбуйр, өмнө зүгт Дотоод Монгол, баруун өмнө зүгт Шинэ Газар /Шинжааныг хэлж байна/, баруун зүгт Илийн хязгаартай зааг нийлсэн Халхын дөрвөн аймаг ба Ховдын хязгаарын олон хошуудын хилээр буй" гэжээ. үүнийг Ар Монголд автономит төдий эрх олгоод түүнд нэгдээд байсан Хөлөнбуйрын Баргыг салгаж "тусгай район" болгох, бусдыг нь ДИУ-ын ноёрхолд үлдээх болсон учраас нэгэнт тусгаар тогтноод 4 жил шахам болсон Монголын хувьд харгис үүрэг гүйцэтгэсэн гэж түүхч Л. Жамсран бичжээ.

Түүнчлэн гурван улсын гэрээ байгуулагдсаны дараа ДИУ Гадаад Монголын Засгийн газар дор дагаар орсон өвөр Монголчуудын ялыг бүрэн төгсөөр хэлтрүүлэн тэднийг нутаг буцаах ажлыг шуурхайлан хийхдээ Удай ван, Хайсан гүн нарыг Юань Шикай онцгой анхааран үзэж шагнан урамшуулж байв. Удай ванг уул хошуундаа урьдын хэргэм эрх мэдэлтэйгээ байхын хамт Монгол-Төвдийн Журганы зөвлөгч болгон жил тутам 12000 лан мөнгөний цалин өгөх болжээ. Хайсан гүнд улсын түшээ гүн цол олгож мөнгөн шагналаар шагнав.

Харин Нийслэл Хүрээний засгийн газар Хятадын худалдаачдаас Монголын нутаг дотор наймаа арилжаа хийхэд олон зүйлийн дотоодын гаалийн хураамж хураах, Хиагт-Хүрээ-Чуулалт хаалганы хооронд тавьсан телефон утасны өөрийн нутаг дах хэсгийг хөрөнгө болгон эзэмших зэрэг зарим эдийн засгийн нааштай заалтуудыг Хиагтын гэрээнд тусгасан байна.

Хиагтын 3 улсын гэрээний ач холбогдлыг түүхчид янз бүрээр дүгнэдэг. Түүхч Л.Жамсран "Хиагтын гурван этгээдийн хэлэлцээр бол ДИУ, Монголын тусгаар тогтнолыг цуцалж бутарган захирах эрхийн үндэс болов" гэжээ. Түүхч О.Батсайхан "Гурван улсын Хиагтын гэрээгээр тодорхойлогдсон Монголын олон улсын улс төр эрх зүйн статус нь юуны өмнө хөрш хоёр их гүрэнтэйгээ харилцаагаа хөгжүүлэх үндэс болон тогтсон хэмээн үзэх нь бодит байдалд илүү зохицохсон билээ Цаашилбал, гурван улсын Хиагтын 1915 оны гэрээний олон улсын ач холбогдол нь Хятад, Орос, Монголыг хамарсан бүс нутгийн төлөв байдлыг төлөвшүүлсэн явдалд оршиж байв" гэж дүгнэжээ.

Оросын түүхч С. Лузянин "Орос-Монголын /1912/ болон Орос-Хятадын /1913/ хэлэлцээрүүд нь Монголын төрийг олон улсын харилцааны субьект болох үйл явцад түлхэц болсон төдийгүй Орос-Гадаад Монгол-Хятад гэсэн бүс нутгийн гурвалсан систем бий болоход үндэс болж өгсөн. ... Хиагтын гэрээний тогтолцоо нь нэг талаас Орос болон Хятадын хооронд бий болсон тэнцвэрийг, нөгөө талаас Гадаад Монголын бие даах боломж бололцооны түвшинг илтгэн харуулсан юм" гэжээ.

Гэрээний төслүүд

Хятадын талын Гэрээний төслүүд

Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээнд Хятадын талаас оруулсан төсөл /1914/ Болзоо зүйлийн эх бичиг

Их Дундад Иргэн Улсын Да Жунтан Юань, Их Орос улсын их Хуанди хийгээд Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан дурдая. Дундад улс хийгээд Орос улсын, Гадаад монгол газар дор аху ашиг шимийн учир хийгээд тус бүр газрын эдүгээхийн төлвөөр үүсэн гарсан олон сэдэв учрыг хамт нийлэн зөвдөн тогтсугай хэмээн их Дундад Иргэн Улсын Да Жунтан тусгайлан дүтүн зэрэг бигүй ван Мишиг, улс дор суух бүрэн эрхтэй ерийн сайд Цан Лу-г томилж, Их Орос улсын их Хуанди тусгайлан гадаад явдлын түшмэл бөгөөд монгол газар дор суух Сүн Линзи, хянан зөвлөгч түшмэл Милерийг томилж, Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан тусгайлан Гадаад монголын дотоод явдлын дарга билигт гүн да лам Дашжав, эдийн явдлын дарга түшээт чин ван Чагдаржавыг томилж төлөө илэрхийлэгч болгосноо, тус тусын төлөө илэрхийлэгч нар бид бүрэн эрхийн тэмдэг бичгээ харилцан үзүүлсэн хойно зөвдөн тогтоох олон зүйлийг дорогш жагсаан бичив.

Нэгдүгээр зүйл

Гадаад монгол, Дундад Иргэн Улсын хоёрдугаар он арван нэгэн сарын тавны өдрийн Дундад, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйл хийгээд Дундад, Орос хоёр улсын харилцан солилцсон бичгийг мэдрэн хүлээх.

Хоёрдугаар зүйл

Дундад, Оросын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйлийн нэгдүгээр зүйл хийгээд Дундад,Оросын харилцан солилцсон бичгийн нэгдүгээр зүйлийн ёсоор Гадаад монгол гагцаар байгуулснаа устгаад, Дундад Иргэн Улсын эрхлэн захирах эрхийн доор байж, бас ч Дундад Иргэн Улсын хязгаарын доторх газар шорооны нэг анги газар болох, Дундад улс, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичгийн хоёрдугаар зүйлийн ёсоор Гадаад монголыг өөртөө засах газар орон хэмээн мэдрэн хүлээмүй.

Гуравдугаар зүйл

Гэгээнийг нэрийтгэх цолыг Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан хэмээн Да Жунтангаас өргөмжилмүй.

Дөрөвдүгээр зүйл

Гадаад монгол төв дүрмийн албан бичиг, болзоо бичиг, тэмдэг бичгийн дээрээ Дундад Иргэн Улсын он тоог хэрэглэх, жич өнгө жилтний он тоог хавсруулан хэрэглэж болмуй.

Тавдугаар зүйл

Гадаад монголын олон хутагт лам, гадаад монголын ван гүнгүүдийн хэргэм цолыг басхүү Да Жунтангаас өргөмжилмүй. Нүүр золгон учрах хийгээд шинэлэхийн жишээний ёслолыг цөм хуучин ёсоор аваачиж пүнлүү мөнгө, шүүсний ам зэрэг зүйлийг басхүү хуучин ёсоор олгон өгмүй. Гадаад монголын чуулган дарга, хавсарсан жанжин засгуудыг басхүү Да Жунтангаас тушаан талбимуй.

Зургадугаар зүйл

Да хүрээний өөртөө засах засгийг явуулах яамнаа засгийн яам хэмээх нэр хийгээд алив журган яам хэмээн нэрийдэж болохгүй, захиран шийтгэх олон тушаалтныг цөм Дундад Иргэн Улсын түшмэл шууван болгон үзэж Гадаад монголоос сонгон томилох боловч Дундад газрын засгийн яамнаа өргөн мэдүүлж тушаан талбиулмуй. Шийтгэх бүхий хэрэг явдлаа тухай тухайдаа Дундад газрын даамал түшмэлдээ мэдүүлэх.

Долдугаар зүйл

Гадаад монголын хүмүүн иргэн зүй нь Дундад газрын улсын хурал дор сонгон өргөхийг эдлэх эрх буй.

Наймдугаар зүйл

Гадаад улс лугаа харилцан шийтгэх хэрэг явдлыг зүй нь Дундад газрын засгийн яам буюу эсхүл Дундад газрын засгийн яамны томилсон түшмэл шууван мэдэж шийтгэмүй. Гадаад монголын өөртөө засах эл яам шууд хүлээн шийтгэж болохгүй, Гэгээн дор гадаад улсын гадаадын явдлын түшмэлийг хүлээн авах хийгээд гадаадын явдлын түшмэл томилон гадаад улс дор явуулах эрх үл баймуй. Улсын хоорондох болзоо зүйлийг тогтоон байгуулах бүхүй эрхийг бүрэн бүхлээр Дундад газрын засгийн яам хамаармуй.

Есдүгээр зүйл

Гадаад монгол хэрэв дотроо самуурах учир буй бөгөөс Дундад газрын засгийн яам цэрэг томилон хамгаалмуй. Гадаад монголын өөртөө бэлтгэсэн цэргийг Дундад газрын засгийн яам эрхбиш чухал болгон үзэх үед дайчлан зарж болмуй. Гадаад монголын энгийн үед цэргийн хэргээ бодон тохируулах ба жич гадаад улсын хүмүүнийг залж хэрэгсээд цэргийн явдлаа туслан шийтгүүлэх дор урьдан Дундад газрын засгийн яамнаа мэдүүлж хянан тогтуулах.

Аравдугаар зүйл

Да хүрээнд хэрэг шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж тухай тухай дор гагцаар Гэгээнд учрах эрх буй. Хамгаалах цэрэг гурван зуун нэр дагуулж болмуй. Улиастай, Ховд дор тус бүр нэг туслан шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж хамгаалах цэрэг хоёр зуун нэр дагуулж болмуй. Хиагт дор нэгэн хэрэг шийтгэгч тушаалтан зохион суулгаж, хамгаалах цэрэг тавин нэр дагуулж болмуй. Бус газар дор арилжааны явдлыг үзэж бадрангуй болсон цагт Дундад улс зүй зохисыг үзэж хэрэг шийтгэгч түшмэл нэмэн томилон суулгаж болмуй. Газар бүрийн хамгаалах цэргийн тоог мөн тавин хүмүүнээр болгомуй.

Арваннэгдүгээр зүйл

Дундад улсын Гадаад монгол лугаа ийн үе үеийн судрын дээрх хамаатай хуучин дүрэм энэ удаагийн болзоо зүйлийг үл мөчөөрхөхийг хуучин ёсоор шийтгэмүй.

Арванхоёрдугаар зүйл

Нэгэн мянга есөн зуун арван хоёрдугаар он арван сарын хорин нэгний Орос улсын Гадаад монгол лугаа хэлэлцэн тогтсон арилжааны явдлын тусгай болзооны арван долоон зүйлийн эл бүхүй ашиг шимийг Дундад улсын хүмүүн иргэн нэгэн адилаар эдэлмүй.

Арван гуравдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэд басхүү хуучин ёсоор эл ашиг эрхийг эдэлмүй. Ямар үед боловч Дундад улс, Орос улс, Гадаад монгол хийгээд бус олон улсын гаралт бодисоор элдэв зүйлийн эд юм үйлдэн хийж зөөж гаргах, зөөж оруулах дор, хязгаараас гарах орох гааль тушаахыг байлгамуй. Жич өөрийн дураар худалдаа хийж, ямар зүйлийн гааль гувчуурыг боловч тушаахгүй болгомуй.

Арван дөрөвдүгээр зүйл

Гадаад монгол газар дор байх дотоод газрын арилжааны иргэдийг өөрийн дураар зугаа хийж явах, суух, нүүх эрхтэй болгомуй. Гадаад монголын өөртөө засах яам, хамгаалах тэмдэг бичиг ба хамгаалах тэмдэг бичиг лугаа нэгэн төлөвтэй албан бичгийг хүчирхэн хүлээн авахуулж болохгүй. Дотоод газрын арилжааны ардын суух газар, арилжааны буудал эд барааны пүүс хийгээд өөрөө суусан айл газрыг ямар үеийн, ямар хэрэг дор боловч Гадаад монголын түшмэл шуувангууд цөм халдаж болохгүй.

Арван тавдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны ард, Гадаад монголын арилжааны хүмүүн лугаа иргэний хэрэг эрүүгийн хэргээр заргалдах хэргийг алин заалдсан, алин заалдагдсаныг үл бодон цөм дотоод газрын түшмэл шуувангаас шүүмүй. Жич эл гэрчийн хүмүүнийг дайчлан зарламуй. Дан гагц Гадаад монголын хүмүүний заалдах хэргийг болвоос өөртөө засах яамнаас шийтгэмүй. Дундад, Орос хоёр улсын хүмүүн иргэн Гадаад монгол газар дор иргэний хэрэг, эрүүгийн хэргээр заалдах хэргийг басхүү Түгээмэл Элбэгтийн наймдугаар оны Дундад, Орос хоёр улсын болзоо бичгийн долдугаар зүйлийн ёсоор шийтгэмүй.

Арван зургадугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэд Гадаад монголын арилжааны иргэд лугаа өөр өөрийн ба хоршоо хурлын урьд өдөр дор тогтоосон хөрөнгийн хэрэг хийгээд өрийн явдлын олон зүйлийн хэрэг болзоог басхүү залгамжлан мөрдөн явж явцтай болгомуй.

Арван долдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэдийн Гадаад монголын алив газар дор байх угаас өөрийн дураар түрээслэн авсан таримал тариа бэлчээрлэх талбарыг басхүү залгамжлан явцтай болгомуй. Жич үрээр тариа авч тарих ба монгол хүмүүнийг элсэн тариулж болмуй.

Арван наймдугаар зүйл

Гадаад монголын алив газар дор угаас Дундад газрын олон албан яамны ерд бүхүй эд хөрөнгө хийгээд цогцлон байгуулсан харилцан нэвтрүүлэх албан газар зэргийн зүйл ба жич дотоод газрын арилжааны иргэдийн өөртөө бүхүй арилжааны хэрэг үнэн хөрөнгө хийгээд хувьны хүмүүний эд хөрөнгө ба цогцлон байгуулсан алив юмыг хуучин ёсоор эгүүлэн өгмүй. Хэрэв Гадаад монголын гагцаар байгуулахын учир тэр үед элдэв чигийн хорогдол алдагдлыг амссан буй болбол зүйгээр Гадаад монголын өөртөө засах яам зүй зохисоор төлж олгуулмуй.

Арван есдүгээр зүйл

Да хүрээний харьяат Хүйтэн зэргийн газрын алтан зоориноос уг дор Дундад, Орос хоёр улсын нийлэн шийтгэсэн нь басхүү залгамжлан шийтгэмүй. Гадаад монгол бас энэ ашиг шимийг хуваан эдэлж болмуй.

Хорьдугаар зүйл

Тус хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй, түүний холбогдол учир энэ хязгаар газрын гадна гарч хэрэв гадаад улсын хүмүүн лугаа гэр болзоо тогтоон байгуулах хэрэг буй болбоос зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй. Түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна үл гарахыг болбоос тогтоон байгуулах бүхүй гэр болзоог Дундад газрын засгийн яамнаас хянан тогтоохгүй болбоос явц үгүй.

Хорин нэгдүгээр зүйл

Тус хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй, түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна гарсан эл бүхүй захиран шийтгэх эрхийг зүйгээр Дундад газрын засгийн яам баримуй. Тус хязгаар газрын гадна үл гарахыг нь өөртөө засах яам захирмуй.

Хорин хоёрдугаар зүйл

Төмөр зам, цахилгааны утас, яу жангийн явдлыг зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй.

Хорин гуравдугаар зүйл

Халхын дөрвөн чуулганы Дотоод монголын олон чуулган лугаа нийлэх хил хязгаар хийгээд Ховдын артай лугаа нийлэх хил хязгаарыг зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас тушаалтан томилон Гадаад монголын томилох түшмэл лугаа нийлэн байж дахин байцаан тогтоомуй. Их Дундад Иргэн Улсын гуравдугаар он, даруй Орос улсын нэгэн мянга есөн зуун арван дөрвөн он

Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээ (Батламжилсан эх)

Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээ (Батламжилсан эх-Орос хэлээр)

1915 г., мая 25. — Трехстороннее соглашение России, Китая и Монголии об автономии Внешней Монголии.

Его императорское величество государь император и самодержец всероссийский, президент Китайской Республики и его святейшество богдо чжебцзун дамба хутухта хан Внешней Монголии, движимые искренним желанием разрешить общим соглашением разные вопросы, возникшие вследствие создавшегося во Внешней Монголии нового положения вещей, назначили своими уполномоченными:

его величество государь император и самодержец всероссийский: своего дипломатического агента и генерального консула в Монголии, действительного статского советника Александра Миллера;

президент Китайской Республики: генерала Би Гуй-фана и чрезвычайного посланника и полномочного министра в Мексике Чэнь Лу, и его святейшество богдо чжебцзун дамба хутухта, повелитель Внешней Монголии своих: помощника главного начальника юстиции эрдени чжонон бэйсэ Ширнин Дамдина и главного начальника финансов тушету Цин-вана Чакдурчжаба, которые, проверив свои полномочия, согласились между собой о нижеследующем:

Статья 1-я Внешняя Монголия признает русско-китайскую Декларацию и ноты, обмененные между Россией и Китаем 23 октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики).

Статья 2-я Внешняя Монголия признает над собой сюзеренитет Китая. Россия и Китай признают автономию Внешней Монголии, составляющей часть китайской территории. [103]

Статья 3-я Автономная Монголия не имеет права заключать с иностранными державами международных договоров, касающихся политических и территориальных вопросов. Что касается политических и территориальных вопросов, относящихся к Внешней Монголии, то китайское правительство, обязуется сообразоваться со 2-й статьей нот, обмененных между Россией и Китаем 23 октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики).

Статья 4-я Титул «богдо чжебцзун дамба хутухта хан Внешней Монголии» жалуется президентом Китайской Республики, календарь коей применяется в официальных бумагах наравне с монгольским календарем с циклическими знаками.

Статья 5-я Россия и Китай, согласно 2-й и 3-й статьям русско-китайской Декларации 23-го октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики), признают за автономным правительством Внешней Монголии исключительное право ведать всеми делами своего внутреннего управления, а равно и заключать с иностранными державами международные договоры и соглашения по всем вопросам, касающимся торговли и промышленности автономной Монголии.

Статья 6-я Согласно той же статье 3-ей Декларации, Россия и Китай обязуются не вмешиваться в существующий во Внешней Монголии автономный строй внутреннего управления.

Статья 7-я При предусмотренном статьей 3-й вышеупомянутой Декларации Китайском сановнике в Урге будет состоять военный конвой численностью не больше 200 человек. При его помощниках в Улясутае, Кобдо и Монгольской Кяхте военные конвои не будут превышать 50 человек каждый. В случае назначения, по соглашению с автономным правительством Внешней Монголии, помощников китайского сановника в другие местности Внешней Монголии, военные конвои при них не будут превышать 50 человек каждый.

Статья 8-я Императорское российское правительство не будет содержать при своем представителе в Урге больше 150 человек консульского конвоя. В других местностях Внешней Монголии, где уже имеются или будут основаны по соглашению с правительством автономной Внешней Монголии российские консульства или вице-консульства, военные конвои при них не будут превышать 50 человек каждый.

Статья 9-я Во всех торжественных или официальных случаях китайскому сановнику предоставляется первое почетное место. Он имеет право, в случае надобности, представляться его святейшеству богдо чжебцзун дамба хутухте хану Внешней Монголии в отдельной частной аудиенции. Таким же правом частных аудиенций пользуется и императорский российский представитель.

Статья 10-я Китайский сановник в Урге и его помощники в разных местностях Внешней Монголии, предусмотренные статьей 7-й настоящего соглашения, имеют общий надзор за тем, чтобы деятельность автономного правительства Внешней Монголии и подчиненных ему властей но нарушала сюзеренных прав и интересов Китая и его подданных в автономной Монголии.

Статья 11-я Территорию автономной Внешней Монголии составляют согласно 4-й статье нот, обмененных между Россией и Китаем 23 октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики), области, находившиеся в ведении китайского амбаня в Урге, цзянцзюня в Улясутае и китайского амбаня в Кобдо, причем границей с Китаем служат границы хошунов четырех аймаков Халхи и Кобдоского округа сопредельных: на востоке — с Хулунбуирским округом, на юге — с Внутренней Монголией, на юго-западе с Синьцзянской провинцией и на западе — с Алтайским округом. Формальное разграничение между Китаем и автономной Внешней Монголией будет произведено особой комиссией из делегатов России, Китая и автономной Внешней Монголии, причем к началу работ по разграничению будет приступлено не позже двух лет со дня подписания настоящего соглашения.

Статья 12-я При ввозе китайскими купцами в автономную Внешнюю Монголию товаров любого происхождения таможенного обложения не устанавливается. Однако, китайские купцы будут уплачивать все установленные и могущие быть впредь установленными в автономной Внешней Монголии виды внутреннего торгового обложения, какие будут уплачиваться монголами автономной Внешней Монголии. Купцы автономной Внешней Монголии, ввозящие во Внутренний Китай местные товары всякого сорта, равным образом уплачивают как установленные, так и могущие впредь быть установленными виды торгового обложения, наравне с китайскими купцами. Иностранные же товары, ввозимые во Внутренний Китай из автономной Внешней Монголии, облагаются таможенными пошлинами, установленными Договором о сухопутной торговле 1881 года (7-го года правления Гуан-сюй).

Статья 13-я Гражданские и уголовные дола, возникающие между китайскими подданными, проживающими в автономной Внешней Монголии, будут рассматриваться и решаться китайским сановником в Урге и его помощниками в других местностях автономной Внешней Монголии.

Статья 14-я Гражданские и уголовные дела, возникающие между монголами автономной Внешней Монголии и проживающими в этой стране китайскими подданными, будут рассматриваться и решаться совместно китайским сановником в Урге и его помощниками в других местностях автономней Внешней Монголии или уполномоченными ими на то лицами и монгольскими властями, причем, если ответчиком или обвиняемым является китайский подданный, а истцом или обвинителем — монгол автономной Внешней Монголии, то совместное рассмотрение и решение дела происходит у [105] китайского сановника в Урге и его помощников в других местностях автономной Внешней Монголии; если же ответчиком или обвиняемым является монгол автономной Внешней Монголии, а истцом или обвинителем — китайский подданный, то дело тем же совместным порядком рассматривается и решается в монгольском присутственном учреждении. Виновные наказываются по своим собственным законам. Сторонам предоставляется право разрешать возникающие споры полюбовно, путем избрания посредников, выбранных из своей среды.

Статья 15-я Гражданские и уголовные дела, возникающие между монголами автономной Внешней Монголии и проживающими в этой стране русскими подданными, рассматриваются и решаются порядком, указанным в 16-й статье русско-монгольского торгового Протокола 21 октября 1912 года.

Статья 16-я Все судебные дела, гражданские и уголовные, возникающие в автономной Внешней Монголии между русскими и китайскими подданными, разбираются и решаются следующим порядком: в судебных делах, где истцом или обвинителем является русский подданный, а ответчиком или обвиняемым — китайский подданный, русский консул лично или через уполномоченное им самим лицо участвует в судебном заседании на равных правах с китайским сановником в Урге или его делегатом или его помощниками в других пунктах автономной Внешней Монголии. Русский консул или уполномоченное им лицо допрашивает в зале заседания истца и русских свидетелей, а ответчика и китайских свидетелей чрез китайского сановника в Урге или его делегата, или его помощников в других пунктах автономной Внешней Монголии; рассматривает представленные доказательства, требует обеспечения исков, заключения экспертов, если считает экспертизу необходимой для выяснения права сторон, и пр.; он участвует в постановлении и выработке решения, которое подписывает с китайским сановником в Урге или его делегатом или его помощниками в других местностях автономной Внешней Монголии; приведение же решения в исполнение лежит на обязанности китайских властей. Китайский сановник в Урге и его помощники в других местностях автономной Внешней Монголии, равным образом, могут лично или через уполномоченных ими лиц присутствовать в российских консульствах при разборе дел, в которых ответчиком или обвиняемым является русский подданный, а истцом или обвинителем — китайский подданный. Приведение же решения в исполнение лежит на обязанности русских властей.

Статья 17-я Ввиду того, что часть телеграфной линии Кяхта — Урга — Калган пролегает по территории автономной Внешней Монголии, решено, что означенная часть этой телеграфной линии составляет полную собственность автономного правительства Внешней Монголии. Подробности, касающиеся устройства на границе этой страны и Внутренней Монголии передаточной телеграфной станции, обслуживаемой китайскими и монгольскими чиновниками, а равно и вопросы о тарифе для передаваемых телеграмм, распределении доходов и пр., будут обсуждены и улажены особой технической комиссией из делегатов России, Китая и автономной Внешней Монголии.

Статья 18-я Китайские почтовые учреждения в Урге и Монгольской Кяхте сохраняются на прежних основаниях. [106]

Статья 19-я Автономное правительство Внешней Монголии отведет в полную собственность правительства Китайской Республики необходимые помещения для пребывания китайского сановника в Урге и его помощников в Улясутае, Кобдо и Монгольской Кяхте, равно как и состоящего при них подчиненного штата. Для конвоев упомянутых лиц будут отведены необходимые земельные участки вблизи мест их пребывания.

Статья 20-я Китайский сановник в Урге и его помощники в других местностях автономной Внешней Монголии, равно как и состоящий при них подчиненный штат, пользуются монгольскими казенными почтовыми станциями применительно к постановлениям ст. 11 русско-монгольского торгового Протокола 21 октября 1912 года.

Статья 21-я Постановления русско-китайских Декларации и нот 23 октября 1913 года, 5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики, равно как и русско-монгольского торгового Протокола 21 октября 1912 года, остаются в полной силе.

Статья 22-я Настоящее соглашение, написанное в трех экземплярах на русском, китайском, монгольском и французском языках, вступает в силу со дня его подписания. Из четырех текстов, по сличении оказавшихся согласными, руководствующим при толковании соглашения будет служить французский текст. Заключено в Кяхте в 25-й день мая месяца 1915 года, что соответствует 7-му дню 6-го месяца 4-го года Китайской Республики.

С. П. Би Гуй-фан С. П. А. Миллер. С. П. Ширнин Дамдин, С. П. Чэнь Лу. Чакдурчжаб.

Мөн үзэх

• Монгол-Төвөдийн гэрээ (1915 он)
• Ялтын гэрээ (1945 он)
• ЗХУ-ДИУ-ын 1924 оны гэрээ
• Монгол-Оросын 1921 оны гэрээ
• Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ
• Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол

Эх сурвалж

• Batsaikhan, O. The Last King of Mongolia, Bogdo Jebtsundamba Khutuktu. Ulaanbaatar: Admon, 2008, p.290-293 - ISBN 978-99929-0-464-0
• Kuzmin, S.L. Centenary of the Kyakhta Agreement of 1915 between Russia, Mongolia and China. – Asia and Africa Today (Moscow), 2015, no 4, p. 60-63