Сибирийн ханлиг
Википедиагийн чанарын стандартад нийцүүлэхийн тулд энэ өгүүллийг хянан тохиолдуулах хэрэгтэй байна. Энэ талаар хэлэлцүүлгийн хуудас дээр юм уу энэ тэмдгийг илүү нарийвчилсан тэмдгээр солино уу. |
Сибирийн ханлиг (татар. Себер ханлыгы, Себер йорты; орос. Сибирское ханство, Сибирский юрт) Баруун Сибирьт 15-р зууны сүүлд Алтан ордны улсаас салж бий болсон улсуудын нэг юм. Сибирийн ханлиг баруун зүгт Уралын нуруу, зүүн зүгт Тоболь гол, хойд зүгт Умард мөсөн далай, урд зүгт Казахын тал хүртэл өргөн уудам нутагт оршиж байжээ. Нийслэл нь Кашлык (Искер), Чинги Тура хот.
Сибирийн Ханлиг нь 1428 онд Зүчи ханы хөвүүн Шибаны удмын Абул Хайр хаан байгуулсан гэж үздэг бөгөөд түүнийг 1468 онд өөд болсноос хойш улс нь Сибирийн ханлиг, Шибаны улс гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан. Сибирийн улсад Тайбугын удам Мар хан, Шибаны удмын Ибак хан хоёр зэрэгцэн оршиж байв. Тайбуга хэмээх ноёны ургийнхан 1220 оноос хойш үе улиран Тохтамыш хааныг хүртэл дангаар захирч байсан. Шибаны удам, Тайбугын удмынхан хаан ширээний төлөө тэмцэж, аль хүчтэй тал нь ялж нэг үе засаглаж байсан ч, уг тэмцэл тус улс мөхтөл үргэлжилсэн нь тус улсыг оросууд эзлэхэд нөлөөлсөн. 1582 онд Оросын казак цэргийн захирагч Ермак тэргүүтэй цэргүүд Сибирийн Кучум хааны цэргийн хүчийг Чуваш хошууны тулаанд бут цохиж, 1598 онд Кучумыг бүр мөсөн ялснаар энэ улс мөхсөн.
Түүх
засварлахСибирийн хант улс XVI зууны дунд үед өрнө хязгаар нь Уралын нурууны зүүн хяраар Казаны хант улстай хиллэн, баруун урдуураа Ногайн Ордтой хиллэн дорно талд Надым, Пима гол хүрч байв. Сибирийн хант улсад хот суурин газар бараг байсангүй. Ненц, коми, пермяк, манси, ханты, угро-фин, татар зэрэг олон ястантай. Баруун Сибирийг бүхлээр эзэлдэг өргөн уудам нутагтай энэхүү хант улсыг эзлэх нь нэн тэргүүний зорилго болсон Догшин Иванд дайрах шалтаг л хэрэгтэй байжээ. Нэгдүгээрт, Монголоор дамжин Хятадад гарцтай болох, хоёрдугаарт Камчаткийн хойгоор дамжин Берингийн тэнгист гарч далайн гүрэн болох хоёр давхар сонирхол байв. Сибирийн хант улс Сибирьт нэвтрэхэд дунд нь хана хэрэм маягаар оршин Орост саад болж байв. Гэтэл1555 онд Сибирийн хант улсын хан Едигер өөрөө ихэд бэлэг сэлттэй элч илгээн ялдамссан байна. Едигер хан Оросууд нүдэн дээр нь Казаныг түрэмгийлж байхад урьд өмнөх тооцоогоо бодож байна гэж бодсоор нэг мэдэхэд хажуудаа татарын гурван хант улсыг нэгтгэсэн асар их нутаг дэвсгэр, хүн ам ихтэй, хүчирхэг хөрштэй болсондоо айн жийрхсэн нь энэ. Догшин Иван хүний тоогоор тус бүр нэжгээд булга, нэжгээд хэрэм татвар болгон жил бүр тушаах биелэгдэх аргагүй нөхцөл тавин, Сибирын хант улсыг өөрийн хараат хамжлага улс болгосноо зарлигдажээ. Энэ нь жилд гуч дөчин мянган ангийн үс тушаана гэсэн үг байлаа. Англи, Францын гангачууд булгаар гоёдог болсон нь оросын балмад наймаачдыг Төв Ази руу даллан дуудсанаар оросын дорно зүг чиглэсэн түрэмгийллийг улам эрчимжүүлсэн гэхэд болно. 1556-1557 онуудад ангийн арьс үс бага авчирлаа гэж Сибирын хант улсын элч төлөөлөгчийг Москвад алжээ. 1563 онд Сибирын хант улсын хан ширээнд шинээр суусан Кучима Москвад татвар төлөхөөс татгалзаад зогсоогүй, Оросоос татвар хураахаар ирсэн элчийг бүрэлгэв. Улмаар Кучма оросуудад татвар үргэлжлүүлэн төллөө гэж Пермын манси, ханты нарыг шийтгэн залхаажээ. Пермийн газар нутаг тухайн үеийн Оросын томоохон хөрөнгөтний нэг Строгоновын гэр бүлийнхэний мэдэлд байж. “Хувийн өмчид халдлаа” гэж гул барин Сибирыг тэр чигээр нь эзэгнэн хөрөнгө мөнгөө улам арвижуулах санаа агуулсан Строгонов баян, IY Иванаас “өөрсдийн хүчээр Кучимаг залхааж, Сибирийг буулгаж авах” зөвшөөрөл хүссэн байна. Хаант засгийн зүгээс ямар ч гарз хохирол, хүчин чармайлт гаргахгүй Орос гүрэн томрох энэ боломжыг хаан дуртайяа хүлээн авч, 1575 онд Строгоновынхонд цэрэг армитай байх, эзэлсэн газар нутагт хамгаалах хэрэм цайз /кремль/ барих тусгай эрх олгожээ. Строгоновынхон Ермакын козакуудтай хүч хавсран 1581-1583 онд хоёр жил байлдсаны эцэст Сибирийн хант улсын нийслэл Исгэлийг эзлэн авч ноёрхлоо тогтоов. Хоёр жилийн дараа Кучима оросын казакуудыг Сибирээс хөөн гаргаж чаджээ. I Федор хааны үед Орос орны хэргийг хэрэг дээрээ хөтөлж байсан Борис Годунов Сибирийг сайн дурын козакуудын хүчээр эзлэж хүчрэхгүйг ойлгон цэрэг армийн хүчээр Сибирийг эргүүлэн авах шийдвэр гарган, 1585-1598 оны хоёрдахь удаагийн дайнаар Сибирийн хант улсыг бүрмөсөн эзэлсэн байна.
Хаад
засварлахТайбугын удмын хаад
засварлах- Он
- Тайбуга (1220-?)
- Хожа
- Мар (1468-1480)
- Обдэр
- Мехмет (Мухаммед) (1495-1502)
- Ангуш (1502-1516)
- Касим (Махметийн хөвүүн) (1516-1530)
- Ядигэр (1530-1563)
- Бекбулат (1530-1563)
- Сеид Ахмет (1583-1588) (1588 онд оросд ялагдан эзлэгдсэн).