Сяньби

Сяньби улс
鮮卑
Xiānbèi
Сяньби улс 鮮卑; Xiānbèi
93–234
	Сяньбигийн холбоо (180 он)
	Сяньби улс хамгийн дээд хэмжээндээ
Төлөв	Нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн
Нийслэл	Орчин үеийн Монголын Орхон голын дэргэд
Нийтлэг хэл	Сяньби хэл
Шашин	Бөө мөргөл; Тэнгэр шүтлэг
Төр засаг	Хаант засаг
Түүхэн эрин	Эртний үе
• Байгуулагдсан	93
• Мөхсөн	234
Газар нутаг
200	4500000 км2
Өмнө нь	Дараа нь
	Хүннү
Нирун улс
Хань улс
Дай улс

Сяньби (монгол. Сүмбэ, Сяньби, хятад. уламж. 鮮卑, хялбар. 鲜卑, пиньинь Xiānbēi) бол 93-234 онд оршин тогтнож байсан эртний өвөг монгол нүүдэлчин улс юм. Сяньби төвд номонд Сүнбэ гэж тэмдэглэн үлдээжээ. Монгол судлаач эрдэмтэн Поль Пеллио хятад эх сурвалжийн «Sien-pei» дуудлагыг латин үсгээр «Sirbi», «Sirvi», «Sarbi» гэж хөрвүүлсэн байдаг.

Энэ улс нь МЭӨ III зууны сүүл үед Дунхугийн холбоо Модун шаньюйгийн цэрэгт ялагдан задрах үеэр Дунху гэж нэрлэгдсэн ханлигийн дотор байсан хэсэг аймгийнхан Сяньби, Ухуань ууланд очиж нутаглаж тэр уулын нэрээр овоглосон улс юм. Тэдний нэг нь Сяньбигийн ханлиг юм. МЭӨ II-МЭ II зуун хүртэл нэгдмэл улс мэт захиргаагүй байсан. МЭ 120-133 оны хооронд Сяньби нарын дундаас нэг үе хүчирхэг баатар гарч ирсэн ч, төдөлгүй дахин тарж бутарсан бөгөөд үүний дараа Тулухоу ноёны хүү Таншихуай, сяньби нарын аймгийн холбоодыг нэгтгэн 156 онд хаан ширээнд заларсанаас эхлэн энэ улс 80 орчим жил Зүүн Хойд Азийг эрхшээсэн байна.

Түүх

Сяньби нар нь Хятадын байлдаанч улсуудын (МЭ 480-222) үед түүхийн хуудаснаа анх тэмдэглэгсэн байна. Сяньби хэмээх нэрний талаар олон судлаачид ухаанаа уралдуулсаны дотор Монголын түүхч Гүнжийн Сүхбаатар өөрийн зохиол бүтээлдээ “Сүмбэ” хэмээн Монголчлон дуудаж, энэ үг нь Суварнаготара буюу алтан ураг хэмээх санскрит хэлнээс сунжран гарсан оноосон нэр болжээ гэж баталсан. Энэ талаар Ф.В.Томас, О.Менчен-Хелфен, Ма Чаншоу, Ван Говэй, К.Ширатори зэрэг эрдэмтэн Сяньби гэдэг нэр нь “Сяньби, Сиби, Сюйпи, Сипи, Сюйби, Шиби” зэргээр тэмлэгдсэн байдгийг онцлон тэмдэглэж, харин Шивэй гэдэг нэр нь Сяньбигаас сунжарсан үг болохыг Поль Пеллио, Фан Жуанью, Сүрбадрах зэрэг эрдэмтэд баталсан байна. Сүмбийн гарал үүслийн тухай эрдэмтэд Монгол эсвэл Манж Тунгусын өвөг эс бөгөөс монгол, тунгус холимог хүмүүс гэсэн гурван таамаглал дэвшүүлдэг бол өвөг Монгол улс болох нь гарцаагүй бөгөөд Хүннүгийн олон отог аймгийг нэгтгэн захирч өнөөгийн Монголчуудын удмын санг бүрдүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан юм. Зарим түүхчид өвөг монголчуудыг Хүннү эцэгт Сүмбэ эхт аймгууд гэж нэрэлсэн байдаг. Сүмбэгийн зарим аймгууд Хятадад уусан алга болсон нь нэн харамсалтай түүхийг өнөө үед үлдээсэн юм.

Таншихуайн хаанчлалын үед Сяньби улс нэн хүчирхэгжиж, Модунь хааны үеийн Хүннү гүрний эзэмшиж байсан нутаг дэвсгэрийг дахин оруулж авсан төдийгүй эдийн засаг, худалдаа арилжааны хувьд ч Хүннү гүрнийг нэр төртэй залгамжилжээ. Эртний Хятад түүхч эрдэмтэн Сяньби нарыг "Хүннү нар зугтан зайлснаас хойш Сяньби нар хүчирхэгжин мандаж, тэдний хуучин нутгийг эзэлж, буман цэрэгтэй хэмээн бардамнаж байна. Тэд чийрэг хүчтэй, авхаалж самбаа сайтай... Хүннүг бодвол зэвсэг нь хурц, морь нь хурдан" хэмээн болгоомжлон бичиж үлдээсэн байна. Таньшихуай бол угаас сэргэлэн авхаалжтай, алсын хараатай хүчирхэг хүн байсныг түүх шаштирт тэмдэглэн үлдээсэн байдаг бөгөөд нэн даруй Хүннүгийн хуучин газар нутгийг эрхэндээ оруулж, умар зүгийн Динлин болон дорно зүгийн Тунгус угсааны Пүё нарыг бут цохин өрнө зүгийн шар үс, цэнхэр нүдэт Усунийг өөртөө нэгтгэсэн байна. Хөрш зэргэлдээ нь Сяньби улс гэнэт мандан бадарч хүчирхэгжин байсанд Нанхиадын Хань улсын зүгээс гурван замаар цэрэг илгээснийг Таньшихуай бут ниргэсэнд Хан улс нэн болгоомжлон охиноо өгөх, ван цол олгох зэргээр найрамдахыг гуйсан ч, Таньшихуай алсыг харж, авсангүй цэргийн хүчээр улам их дайрах болсон. Таньшихуай нь ойролцоогоор МЭ 181 онд 45 орчим насандаа насан эцэс болсон. Энэ үеэс Сяньби улс, хаан ширээний төлөөх тэмцэлд өртөн нэгэн хэсэг уналтын байдалд орсон юм.

Сяньби нарын өвөг дээдэс нь дунху буюу дорнод ху мөн гэх бөгөөд генийн хувьд хүн нартай цусан төрлийн холбоотой өвөг нүүдэлчид байсан. Сяньби улс төрт ёсны талаар Хүн улсыг өв тэгш залгамжилж, бас нэгэн алхам урагшлан хөгжүүлжээ. Нэн ялангуяа цэргийн хүчин чадлаар илүү товойн гарсан гэж нангиад сурвалж бичигт тэмдэглэжээ.

Нутаг дэвсгэр

МЭ 200 оны үед

Сяньби

Зөвлөлтийн монголч эрдэмтэн Л.Викторова зэрэг зарим эрдэмтэн сяньбичууд МЭ 1-3-р зууны үед Эрчис мөрнөөс Хянганы нуруу хүртэл тархан суурьшиж байсан гэж үздэг.^[2]

Сяньбигийн бутрал

Хаан ширээний удаан тэмцэлд Кэбинэн ялсан бөгөөд Бүдүгэнь нь харьяат нарын хамтаар Хань улсын Бинжоу тойргийн нутагт амьдрах болсон. Хэсэг хугацаанд сэргэсэн боловч Кэбинэн хаан, Хань улсын алуурчинд алуулснаар хаан ширээний төлөө тэмцэл дахин өрнөж аажмаар бусад аймгууд нь бие даах болжээ. Сяньби улс задрах үед Муюн (318-360 он), Тоба (307-581 он) нар тэдний төрт ёсыг залгамжлан гарч, нүүдэлчдийн улс төрийн халааг авсан билээ.

Муюны нэг салбар Тогон нар Хөх нуур, Цайдамд нүүн очиж IV зууны дундуур Тогон улсыг байгуулсан, тэдний хойч үе нь X-XI зууны үеийн Шарай голынхон мөн бөгөөд XIII зууны үеэс Монгол нүүдэлчдээр цус сэлбэгдэн, Зүүнгар хаант улсын үед найдвартай түшиг газар болж байсан.

Сяньби улсын хаад

Яньлиян (МЭ 110-120 оны хооронд Сяньбиг захирч байсан)
Улинь (МЭ120-121)^[3]
Цижизянь(121-133)^[3], Говийн өмнөх Сяньбичуудыг нэгтгэн захирч, хэдэн түмэн цэргээр Хань улсыг түйвээж байсан.
Таньшихуай, (156-181)
Хэлянь (181-?)^[3], Таньшихуай хааны хүү. Ухаан чадлаар аавдаа хүрэхгүй...эд баялагт сувдаг шуналтай, завхай явдалтай, зарга таслахдаа голч биш^[3] гэж дүгнэгдсэн нэгэн байжээ.
Цяньмань (?-?) Хэлянь хааны хүү
Күйтоу (1?-210)^[3], Хэляний үеэл дүү байсан бөгөөд хожим нь Хэляний хүү Цянмантай хаан ширээгээ булаацалдаж, байлдаж ялалтанд хүрсэн.
Бүдүгэнь (210-233)^[3], Куйтоугийн дүү. 233 онд Кэбинэнд хууртаж алагдсан.
Кэбинэн (210?-235)^[3], Цао Вэй улсын алуурчинд алуулсан.

Овог аймгууд

Сяньби овог аймгууд

Нийгэм

Сяньби нь Хүннү гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж явсан Төв Азийн нүүдэлчин монгол угсааны овог, аймгуудаас бүрдэж байжээ. МЭӨ 150-иад оны үед Сяньбийн цэргийн эрхтний хүү Таньшихуай Сяньби аймгуудыг нэгтгэн захирчээ. Улмаар хуучин Хүннү улсын газар нутгийг бараг бүгдийг эзэлж авчээ. Тэр цагаас хойш Хүннүгийн үлдэгдэл хүн ам болоод Сяньбийн төрөл угсааны Ухуань аймгийн хүн ам Сяньби нэрийн дор явах болж, Сяньбийн хүч чадал нь нэмэгдсэн байна. Сяньби улс Хүннүгийн адил өрнөд, дорнод, төв 3 хэсэг болж, нийт 12 зонхилогчид хуваагдан захирагдаж байжээ. МЭӨ III зууны дундуур Сяньби аймгийн холбоо задарч, хэдэн тусгаар аймаг болон салжээ. Тэдгээрээс Сяньбийн угсааны Муюн, Тоба зэрэг аймгууд одоогийн Өвөр Монгол, Хойд Хятадын нутагт өөрсдийн төр улсыг байгуулж, нэлээд хугацаанд оршин тогтнож байжээ.

Сяньби улсын эдийн засгийн үндэс нь Хүннүгийн адил нүүдлийн мал аж ахуй дээр тулгуурлаж байсан. Мөн сяньби нар ан гөрөө эрхэлж, олзны хятадуудаар тариа тариулдаг байсан аж. Сяньбийн нийгмийн байгуулалд овгийн байгууллын үлдэц багагүй байсан боловч тэдний дунд нийгмийн ялгарал гүнзгийрч, төр ёс, соёл иргэншлийн хөгжилд нь ихээхэн дэвшил гарч байв. Сяньби улс байгуулагдсаны дараа бичиг үсэг үүсч, утга соёл, эдийн боловсролын хөгжилд нь нэлээд ахиц гарсан байна. Сяньбийн бичиг үсэг нь Хүннүгийн адил модон дээр сийлж бичдэг эртний бичгийн нэг хэлбэр байжээ. Сяньби нар Хүннүгийн адилаар амьтдын нэрт 12 жилийн хуанли хэрэглэж байв. Мөн тэд дуу хөгжим, шүлэгт ихэд дуртай байж. Эртний зарим сяньби дууны үг нь хятад орчуулгаар бидний үед уламжлагдан ирсэн байдаг. Сяньби нар нь шаны хувьд тэнгэр газар, онгон савдаг, өвөг дээдсээ шүтэн бишрэх бөө мөргөлтэй байв. Тэдний дунд бөө удган, мэргэч төлөгч нар ихээхэн нэр хүнтэй бөгөөд нөлөөтэй байжээ. Сяньби нар гэрлэхдээ, хүргэн нь хадмын гэрт 2 жил суух ёстой байв. Сяньби нарын оршуулгын ёслолын нэг онцлог бол нас барсан хүний сүнсийг харж сахиулахаар нохой дагуулж оршуулдаг байсан явдал юм. Сяньби нар нүүдэл хийх ба цэрэг мордох, баяр ёслолын үеэр гурвалсан морин тэрэг хэрэглэдэг байжээ. Сяньби улсын хааныг өргөмжлөхдөө хар эсгий дээр хаан болох гэж буй хүнийг 7 түшмэл түшин (ийнхүү түших гэдэг үгнээс "түшмэл" гарсан) суулгаж, өргөж залдаг байсан нь хожмын монголчуудын хаан өргөмжлөх заншилд уламжлагдан үлджээ.

Эдийн засаг, аж ахуй

Сүмбэ аймгуудын хүн ам өсөн нэмэгдэх болсоноор дан ганц мал аж ахуй, ан агнуураар өөрийн хэрэгцээг хангаж чадахгүйд хүрэх болсон ба энэ нь Кэбинэн 3 мянган худалдаачинаар 7 түм гаруй үхэр, адуугаар Хятад лугаа худалдаа арилжаа хийж байсан, мөн бага ч болов газар тариалан эрхлүүлэх болсон байдаг. Мөн Таньшихуай зүүн зүгт довтлон Во нар загас сайн барьдаг сургаар тэднийг эрхэндээ оруулж мянга гаруй өрхийг нутаг заан суулгаж загас бариулж байсан мэдээ байдаг.

Засаг захиргаа, төрийн бүтэц

Сүмбэ бүсний гархи

Сяньби улсыг Таньшихуай хааны үед нутаг дэвсгэрийг нь баруун, төв, зүүн гарт хувааж, тус бүрд нь захирагч тавьж, хаанд захируулж байлаа. Төв хэсэгт 10 аймаг, баруун хэсэгт 20 гаруй аймаг, зүүн хэсэгт 20 гаруй аймаг нутаглаж байсан талаар Хятадын сурвалж бичигт дурдсан байдаг. Төв хэсгийг эзэн хаан өөрөө захирч, нөгөө хоёр жигүүрийн хүчний харьцааг тэнцвэржүүлэх үүрэгтэй байсан. Хань улс, Цао Вэй улсын түүхэнд Сяньбигийн ханлиг улсыг 200 гаруй овогтой гэжээ.

Хэл, соёл

Сяньби нар нь Хятадыг эзлэн төрийн бичиг зохиож байсан ба олон шаштир түүхийг бичин vлдээсэн. Тоба нар нь Хятад газрыг удаан хугацаанд эзлэн байхдаа Күнзын суртлын Ариун ном буюу Сяоцзинийг орчуулан бичсэн байдаг. Мөн Сяньби хэлээр бичсэн үгийг галиглан уншихад өнөөгийн Монгол хэлээр тайлан уншиж болохуйц байдаг.

Үүнд:

Түшмэл хүнийг чжичжэнь буюу цэцэн,
Зэвсэг хоромсог авч явах хvнийг хулочжэнь буюу хорчин,
Хоол хийгч хvнийг фучжэнь буюу буурч зэргээр нэрлэдэг байсан.

Мөн Сяньбигийн "Ахын дуу" хэмээх дууны шүлэг нь Хятадын сурвалж бичигт бичсэнийг Ахан жигө хэмээн Хятадаар галиглан бичигдсэн байна.

Мөн Сяньби нар оршуулгын зан үйлийг Монголчуудын нэгэн адил нууцаар хөдөөлүүлдэг байсан гэдэг мэдээ бий. Нируны хаан Анагуй нь Тоба Вэй улсын хаанд "Манай хоёр улсын өвөг дээдэс нэгэн гаралтай тул" хэмээн айлдсан байдаг нь Сяньби бол гарцаагvй Өвөг Монгол болох нь тодорхой байдаг. Сяньби болон индианчуудад тоног авах ёс буюу дайсныхаа хуйхыг авах заншил байжээ. Монголчууд хонины толгойн зулайны зузаан баатар хуйхыг иддэггүй, хүнд өстэй болно гэдэг.^[4]

Холбоотой мэдээлэл

Эшлэл

↑ Bang, Peter Fibiger; Bayly, C. A.; Scheidel, Walter (2020-12-02). The Oxford World History of Empire: Volume One: The Imperial Experience (англи хэлээр). Oxford University Press. p. 92. ISBN 978-0-19-977311-4.
↑ Викторова Л.Л. Ранний этап этногенеза монголов
↑ ^3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 ^3.4 ^3.5 ^3.6 Дэлгэржаргал.Б "Сяньби". 2017, Уб., Монголын эртний түүхийн 5 боть: II боть. т.81
↑ Г.Сүхбаатар, Сяньби, УБ, 1971

Өмнөх Умард Хүннү	Сяньби улс 93-235	Дараах Муюн Тоба Дуань Нирун улс

[1] Bang, Peter Fibiger; Bayly, C. A.; Scheidel, Walter (2020-12-02). The Oxford World History of Empire: Volume One: The Imperial Experience (англи хэлээр). Oxford University Press. p. 92. ISBN 978-0-19-977311-4.

[2] Викторова Л.Л. Ранний этап этногенеза монголов

[:0-3] 3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 ^3.4 ^3.5 ^3.6 Дэлгэржаргал.Б "Сяньби". 2017, Уб., Монголын эртний түүхийн 5 боть: II боть. т.81

[4] Г.Сүхбаатар, Сяньби, УБ, 1971

[1]

[2]

[3]

[4]