Хэрлэний тулалдаан

Хэрлэний тулалдаан (хятад. 臚朐河之戰) 1409 оны 9-р сарын 23-нд Монголын тал дээрх Хэрлэн голын хөвөөнд Зүүн Монгол, хятадын Мин Улсын хооронд болсон тулалдаан.

Өмнөх нөхцөл байдал

Дорнод Монголын хоёр удирдагч болох Өрөгтөмөр хаан болон түүний гол түшмэл Аругтай тайш нарын хооронд мөргөлдөөн үүсч, 1408 онд Өрөгтөмөр хаан алуулж мөргөлдөөнд ялагч Аругтай тайш Төмөрийн улсаас Өлзийтөмөрийг залан ирж, шинэ хаан болгожээ. Үүний дараа Мин улсын удирдлага Гуо Жи нэрт элч илгээж, хүндэтгэлийн элчин сайдын яам явуулахыг шаардсан боловч оронд нь элчийг хөнөөжээ. Үүний эсрэгээр Ойрад Монголчуудын (Баруун Монголчууд) Монгол удирдагч Батулга буюу Махмуд 1408 онд Хятадын Мин улсын Юнлэ хаанд хүндэтгэлийн илгээлт илгээжээ. Зүүн Монголчууд татвар төлөхөөс татгалзаж, элчийг нь хөнөөсөнд цочирдсон Мин улс Ойрад Монголчуудыг Зүүн Монголчуудад нөхөхөөр ашигласан байна.

Ниншягийн хойд зүгт Махмудын удирдсан Ойрадын Монголчууд дорнод Монголчуудыг довтлон Хэрлэн мөрөн орчим бут ниргэсэн тул Мин улсын Юнлө хаан энэ завшааныг ашиглан Дорнод Монголчуудын эсрэг цэргийн аян мордсон байна. Эзэн хааны зарлигаар Цигуо гүн Цю Фү жанжин тэргүүтэй үлэмж тооны цэргийг Монголчуудын эсрэг илгээв. Мин улсын түүхэнд тэдний арми нь 100,000 морин цэрэгтэй байсан гэж тэмдэглэсэн боловч Россаби (1998) үүнийг бодит бус, хэтрүүлсэн тоо гэж үздэг.

Тулалдааны үйл явц

Хэрлэн гол орчим хүрэлцэн ирсэн Цю Фүгийн цэргүүд олзолж авсан монгол цэрэг эмх замбараагүй ухарч байгааг хэлжээ. Тэд энэ мэдээллийн дагуу үйл ажиллагаа явуулж, Дорнод Монголчуудыг тал руу зугтаж байв. Америкийн түүхч Моррис Россаби 1998 онд тэд хуурах тактик гэж ойлгоогүй гэж тэмдэглэсэн байдаг. Цю Фу голын хойд зүгт араас нь мөгшихөөр ердөө 1000 морьт цэрэг авч явжээ.

Өлзийтөмөр, Аругтай нарын цэрэг баруун Онон голын зүгт Цю Фүгийн цэргүүд рүү довтолсны үр дүнд Цю Фүгийн цэргүүд ялагдаж, Цю Фү тулалдаанд үхсэн байна. Зүүн Монголчууд тулалдаанд ороход Цю Фү ердөө 1000 морьт цэрэгтэй байжээ. Тэрээр өөрийн армийн бусад цэргээс тусгаарлагдан зүүн монголчуудын довтолгоонд өртөх үед эмзэг байдалд оржээ.

Энэхүү тулалдаанд Цю Фүгийн цэргийн аян дайнд тусалсан Ван Кон, Хорхочин, Ван Жун, Ли Юань нарын дунд тушаалын жанжид алагдсан байна.

Юнлө эзэн хаан Цю Фүг армийн үндсэн бүрэлдэхүүн ирэхийг хүлээгээгүй гэж буруутгаж, нас барсны дараа Цю Фу, Хорхочин нарын язгууртан цолыг нь хурааж, Цю Фүгийн гэр бүлийг Хайнань арал руу цөлжээ. Энэ тулалдааны дараа эзэн хаан Юнлө өөрийн биеэр Зүүн Монголчуудын эсрэг цээрлүүлэх экспедицийг удирдан явуулсны үр дүнд Өлзийтөмөр, Аругтай нарын цэрэг Мин улсын цэрэгт бут цохиулжээ.