Ноён

Ноён (монголоор:ᠨᠤᠶᠠᠨ) гэх үг бол эрт ба дундад зууны үеийн Монгол язгууртны дунд хүндтэй байр суурь эзэлж байсан цол юм.

Ноён гэх нэрний талаар

Ноён гэх нэрний талаар олон төрлийн таамаглал байдаг. Тэр дундаас хятадын эрдэмтэд ноён гэдэг үгийн утгийг лао еэ (lǎo yé) гэх хятад үгийн монголжсон дуудлага гэх үзэл байдаг. Үүнийг хятадын судлаачид энэ саналыг дэмжих нь түгээмэл.

Харин Манжийн Чин улсын үед гаргасан Зарлигаар тогтоосон гадаад Монгол, Хотон ван гүнгүүдийн илтгэл шастир-т, "Qalq-a-yin qayučin jang anu qan masi erkim, daray-a anu jinong, daraya-a anu darui noyan mön" (Халхын хуучин зан нь хан маш эрхэм, дараа нь жонон, дараа нь даруй ноён мөн) хэмээсэн нь эртнээс ирсэн заншил болсон цол мөн болохыг тодотгожээ. Ингэхээр энэ бол монгол үг мөн бөгөөд Лао еэ гэх нь монгол үгийн хятад дуудлага мөн юм.

Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ.

Зэрэг дэв

Ноён цолтой хүмүүс нь их төлөв язгуур сурвалжит хүнийг зааж тодотгож байжээ. Тэдгээр ноёдыг газар нутаг, угсаа гарал, нийгэмд эзлэх байр суурь зэрэг зүйлээс хамаарч олон төрлийн чимэг бүхий олон цолтойгоор ялгаж бичсэн зүйл тохиолддог. XVI-XVII зууны монголын түүхийн сурвалж бичиг, хууль цаазын бичгүүдэд дараах байдлаар бичсэн байна.

1. Их ноёд, хан, жононгууд
2. Мэргэн, дайчин, цөхүр эдний үеийн ноёд,
3. Бага ноёд, тавнангууд
4. Ямут дөрвөн түшмэд,
5. Отог, отгийн түшмэд нар болно.

XVIII-XX зуун хүртэл манжийн үеийн монгол оронд ноён цолтон нь тухайн үеийн хууль цаазын дагуу ашиглаж байжээ. Ердийн ярианд Засаг ноён гэж хэрэглэж байсан.

Холбоотой өгүүлэл

• Монгол ноёдын цол хэргэм
• Ноён уулын булш