Аристотель
Аристотель (гре. Ἀριστοτέλης; МЭӨ 384 - 322) бол эртний Грекийн гүн ухаантан, Платоны шавь юм. Гэхдээ Аристотель Платоны академиас тусгаарлаж Афинд өөрийн бие даасан сургууль лицей байгуулж "Физик", "Метафизик", "Оюун санааны тухай", "Аналитик", "Категори", "Улс төр" зэрэг алдарт зохиолуудаа бичсэн бөгөөд нийт 150 гаруй бүтээл туурвижээ. Аристотелийн зохиолууд нь нэвтэрхий толь бичгийн шинжтэй бөгөөд маш өргөн хүрээтэй асуудлыг гүнзгий авч хамарсан байдаг юм.
Аристотелийн нэг түүхэн үнэт гавьяа бол шинжлэх ухаанд ангилалт хийж, философийн шинжлэх ухаан биеэ даасан тусгай шинжлэх ухаан болохыг нотолж, түүний гүйцэтгэх үүрэг, ач холбогдлыг нэн товойлгон тавьсанд оршино. Аристотель нь Эртний Грекийн их сэтгэгчдийн дотор нэг ноён оргил нь болж чадсан юм. Манай оронд түүний "Туурвил зүй" зэрэг бүтээл нь хэвлэгджээ.
Аристотель Никомакос, Фаистис нарын хүү, тракиа эргийн Стагеира хотод төрж, тэнд хүүхэд насаа өнгөрөөжээ. Андрос арлын эмчийн гэр бүлээс гаралтай эцэг нь III.Амюнтас Македон хааны ордны эмч байв. Практикын анагаах ухаантай ойрхон байсан нь Аристотелийн сэтгэлгээ, оюун ухааны хөгжилд шийдвэрлэхүйцээр нөлөөлсөн аж. 17 настай байхдаа Афин хот руу явж Платоны академид сурч Платоныг нас бартал 20 жил хамт байжээ.
Ийнхүү 20 жилийн турш Платоны академийн гишүүн байж Платоны дэргэд ажилласан бөгөөд гэхдээ философийн үндсэн асуудлууд дээр түүнийхээс өөр ойлголт бий болгосон байна. Багшаа өөд болсны дараа бага азийн Ассос дахь Хермиас тюраннос руу очиж, тэнд Хермиасын зээ дүүг эхнэр болгон авчээ. Дараа нь лесбосын Мютиленд номын ажлаа үргэлжлүүлжээ. II.Филиппос македон хаан өөрийн хүү, хожмын Македонын Александрыг хүмүүжүүлж, сургах ажлыг түүнд даатгасан тул 342 онд хааны ордон байрлах Пеллад шилжин суув. Сургаж, хүмүүжүүлэх ажлаа дуусгаад тэрбээр Афинд эргэн ирж өөрийн философийн сургуулиа байгуулжээ. Лекцүүдээ алхаж явах зуураа уншдаг байсан заншлаас нь үүдэн сургуулийг нь перипатетик сургууль гэж нэрлэцгээсэн аж.
Македонын Александрыг МЭӨ 323 онд нас нөгчисний дараа Македоны эсрэг талынхны шахалтнаас зугтаан Еубоиа арал дээр очиж, тэгээд нэг их удалгүй Халкис хотод нас баржээ.
Аристотель, Платоны идеа-онолыг үгүйсгэн бодит байдлын гол чанарыг оюун санаанд биш, харин зүйлүүд, юмс үзэгдлүүдэд, өөрсөд дотор нь хайж байв. Шалтаг ба үр дагаварын уялдаа холбоонууд, оршихуйн хуультай байдлууд, хөгжил ба хувиралын бүр гүний шалтгаануудыг олохын тулд үргэлж тодорхой өгөгдөл, тоо, баримтуудаас эхэлдэг байлаа.
Аристотелийн философи дэлхий ертөнц болон хүнийг үзэх бүрэн рациональ арга зам хүмүүст өгсөн ба хэдийгээр тэр өөрөө ч бурханд итгэдэг нэгэн байсан нь маргаангүй боловч түүний философи олныг эзэмдэгч айдас хүйдэс болон өдөр дутмын үйл явдлуудыг бүрхсэн учир битүүлэг байдлын мананг устган үгүй болгоход чиглэж байв. Ийнхүү, тухайлбал Метеорологик хэмээх бүтээлдээ цахилгаан цахих болон тэнгэр дуугарахыг тайлбарлахдаа байгалийн үзэгдлийн (чийг, ууршил, үүлний нягтрал, нарны элч, усны төлөв байдал, хувирал гэх мэт) ажиглалт, судалгаанд тулгуурласан байдаг нь Зевс аянга цахилгааны эзэн гэж итгэцгээдэг байсан тэр цаг үед тун бага шашны агуулгатай байгаа хэрэг.
Онцгой арга барилч сэтгэгч тэрбээр улс төрийн үзэгдлүүдийг шинжлэх ухааны үүднээс анх цэгцлэн системчилж, улс төрийн нэр томъёонуудыг гаргаж ирсэн бөгөөд логикийн шинжлэх ухааныг үндэслэгч түүний үндсэн категориудгүйгээр орчин үеийн шинжлэх ухаан ба философи бий болохгүй байсан биз ээ. Yүний зэрэгцээ Аристотель шинжлэх ухааны мэргэжлийн судалгааг хөгжүүлэх талбарт хамгийн том гавъяатан. Олон номын сан байгуулж, шавь нарынхаа тусламжтайгаар байгаль, нийгмийн бүхий л салбарт мэдээ, баримт системтэй цуглуулах ажлыг эхлүүлжээ. Тэр өөрөө зоологит онцгой сайн байсан боловч зарим талаар өөрийн биеэр, зарим талаар хамтран ажиллагчдаараа дамжуулан одон орон судлал, математик, ургамал судлал гэх мэт салбаруудад эстетика, этика болон улс төрийн төрөлд хийсэн шигээ агуу их судалгаа шинжилгээний ажил гүйцэтгэсэн байна. Жишээ нь: төрийн амьдралыг судлахдаа 158 төр улсын үндсэн хуулийн бичгийг эмхэтгэн тодорхойлжээ. Түүний 150 гаруй бүтээлийн нэрийг бүртгэсэн байгаа бөгөөд судлаачдын үзэж буйгаар эдгээр бүтээлүүд 450 000 орчим мөр бүхий ажээ. Онцгой оюун ухаантай энэ хүн юмыг бодит талаас нь авч үздэг, хүлээцтэй уян хатан, бага зэрэг егөөтэй, хүнлэг мөн чанартай нэгэн байлаа.
Гол бүтээлүүд: Политик, Афины төр улс, Никомахосын этика.
Политик бүтээлдээ Аристотель хүн төрөлхтний нийгмийн байгууллын байгалиас өгөгдсөн үндэс, сууриудыг нээн олохыг зорьжээ.
Гэр бүл, тосгон, полис
засварлахБусад бүх амьд амьтдын адил хүн ч гэсэн өөр хоорондоо нийлж амьдрах байгалийн жамтай, нийлж нэгдэж байж оршин тогтноно, өсөж үргэлжилнэ. Хүмүүс хоорондоо нийлж үүсгэсэн нэгдлүүдийн хамгийн эхний хэлбэр нь гэр бүл бөгөөд энэ нэгдэл хүний өдөр дутмын хэрэгцээ, шаардлагыг хангахад чиглэнэ. Гэр бүлүүд нийлж тосгон хэмээх, хүний өдөр дутмын хэрэгцээнээс давсан хэрэгцээ шаардлагуудыг хангаж чадах нэгдэл үүсгэдэг. Нэгээс илүү тосгон нийлснээр нэгэн улс (полис) бий болно. Полис бол хүмүүсийн нэгдэн нийлэх явцын дээд шат, сүүлчийн бөгөөд төгс нэгдлийн хэлбэр юм. Дан ганц амьдрахын төлөө хүмүүс хоорондоо нийлэн, тэдний нэгдэл томорсоор байх үед тухайн нэгдэл дэх хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлага бүрэн хангагдаагүй хэвээрээ л байна, харин томролт бүрэн гүйцэхэд энэ нэгдэл сайхан амьдралын төлөө оршин тогтох бөгөөд ийн өөрийн хэрэгцээг бүрэн хангах чадвартай байна. Хүмүүсийн нэгдэл бүрдэн гүйцэх нь байгалийн жам ёсны дагуу явдал, өсөн хөгжсөн анхны хэлбэртэйгээ ижил чанартай бүх полис байгалийн жамаар оршин байдаг. Ямар нэгэн юмны мөн чанарыг уг юм бүрэн хөгжиж гүйцсэн үед нь л тодорхойлж болох бөгөөд эцсийн, бүрэн гүйцсэн шатандаа юмс хамгийн төгс, сайн байдаг. Тэгвэл өөрийн хэрэгцээг бүрэн хангана гэдэг нь үүний төлөөх хөгжил нэгдлийн төгсгөл юм, ийм учир хамгийн сайн, хамгийн төгс цэг энэ байна. Нийлэн нэгдэлтийн дээд үзүүрт улс (полис) байх бөгөөд улс тэгэхээр хамгийн сайн сайхныг хүмүүст авчирна, иймээс улс нь байгалийн жам ёсны юм, учир нь байгаль үргэлж хамгийн сайн сайханд хүрэхийг зорьдог.
Полис, хүн хоёрын аль нь тэргүүнд тавигдах тухай
засварлахБайгалийн жамын дагуу полис нь хүн болоод гэр бүлийн өмнө тавигдах учиртай. Yүний шалтгаан нь байгальд бүхэл бие түүнийг бүрдүүлэгч хэсгүүдээс тэргүүнд тавигддагт байна. Хэрэв бүхэл бие устгагдвал түүний гар, хөл ч мөн үгүй болно, энэ үед тэдгээр тасархай хэсгүүдийг бүхэл биеийг бүрдүүлэлцэж байхад нь нэрлэдэг байсан адилхан нэрээр нэрлэж болох ч үүгээрээ тэс ондоо юмыг хэлэх болно. Бүх зүйлийн үндсэн дүр төрх, мөн чанар тэдний ажиллагаа болон чадвараас урган гардаг, эндээс харахад хэрэв ямар нэгэн юм байх ёстойгоороо байж, хийх ёстойгоо хийж чадахаа нэгэнт больсон бол түүнийг бид урьдынхтайгаа хичнээн ижил нэртэй байсан ч яг адилхан юм хэвээрээ байна гэж хэлж болохгүй.
Полис бол бүхэл бие, харин хүн түүнийг бүрдүүлэгч хэсэг. Энэ бүхэл биенээс салсан хүн өөрийнхээ хэрэгцээ шаардлагыг хангаж чадахгүй. Нийгмийн нэгдлийн сайн сайхнаас хуваалцах чадвар үгүй хүн, эсвэл аль хэдийнээ өөрийнхээ хэрэгцээг хангачихсан тул хуваалцах хэрэг түүнд байхгүй хүн нийгмээс салж болох бөгөөд тэрбээр полисын нэг хэсэг биш, иймээс тэр буг, бурхан хоёрын нэг нь байж таарна. Иймийн учир хүн нийгмийн зүг тэмүүлэх мөнхийн эрмэлзэлтэй, харин хүний өөрийнх нь байгуулсан нийгмийн сайн сайхныг хүн л хамгийн түрүүн эдэлдэг. Төгс хүн хамаг амьтдаас хамгийн дээд нь, харин хэрэв тэр хууль журам, шударга үнэнээс салбал түүнээс муу муухай үгүй. Ёс суртахууны дэг жаяг, ариун журмын үйлийг гүйцэлдүүлэх хэрэгсэл (жишээ нь: хэл) хүнийг төрөхөд нь хамт заяадаг боловч үүнийг сөргүү хэрэгт мөн ашиглаж болно. Хэрэв хэн нэгэн ариун журамгүй бол тэр хамгийн бохир явдалт, балмад этгээд, ховдог шунахайн туйлын адаг. Шударга үнэн бол улс гэрийн салшгүй хэсэг, нийгмийн нэгдлийг цэгцлэн байгуулагч эд юм. (Танилцуулгыг Brian Tierney, Donald Kagan, Pearce Williams нарын Great Issues in Western Ciүilization (үolume I) номны Politics by Aristotle хэсгээс бэлтгэв.)
Diogenes Laertios: 'Философичдын амьдрал, (1) ... тальтраатаж ярьдаг байсан ... тэгээд нарийхан хөлтэй, жижиг нүдтэй байв, сайхан хувцас өмсөж, бөгжнүүд зүүнэ, зассан үстэй ... (17) ... "Хүмүүс худлаа хэлснээрээ юунд хүрдэг вэ?" гэж түүнээс асуухад "Yнэн хэлэхэд нь хүмүүс тэдэнд итгэхгүй болдог" гэж хариулжээ. Нэгэн муу хүнд өглөг өгснийх нь төлөө түүнийг буруутгацгаахад хэлсэн нь "Мөн чанарыг нь биш хүнийг өрөвдсөн юм." (20) Хэн нэгэн түүнээс бид яагаад гоо сайханд ийм их цаг үрдэг тухай асуухад "Энэ бол сохор хүний л асуух асуулт" гэжээ. [Р.Б] '
Полис, хүн хоёрын аль нь тэргүүнд тавигдах тухай ===
Байгалийн жамын дагуу полис нь хүн болоод гэр бүлийн өмнө тавигдах учиртай. Yүний шалтгаан нь байгальд бүхэл бие түүнийг бүрдүүлэгч хэсгүүдээс тэргүүнд тавигддагт байна. Хэрэв бүхэл бие устгагдвал түүний гар, хөл ч мөн үгүй болно, энэ үед тэдгээр тасархай хэсгүүдийг бүхэл биеийг бүрдүүлэлцэж байхад нь нэрлэдэг байсан адилхан нэрээр нэрлэж болох ч үүгээрээ тэс ондоо юмыг хэлэх болно. Бүх зүйлийн үндсэн дүр төрх, мөн чанар тэдний ажиллагаа болон чадвараас урган гардаг, эндээс харахад хэрэв ямар нэгэн юм байх ёстойгоороо байж, хийх ёстойгоо хийж чадахаа нэгэнт больсон бол түүнийг бид урьдынхтайгаа хичнээн ижил нэртэй байсан ч яг адилхан юм хэвээрээ байна гэж хэлж болохгүй.
Полис бол бүхэл бие, харин хүн түүнийг бүрдүүлэгч хэсэг. Энэ бүхэл биенээс салсан хүн өөрийнхээ хэрэгцээ шаардлагыг хангаж чадахгүй. Нийгмийн нэгдлийн сайн сайхнаас хуваалцах чадвар үгүй хүн, эсвэл аль хэдийнээ өөрийнхээ хэрэгцээг хангачихсан тул хуваалцах хэрэг түүнд байхгүй хүн нийгмээс салж болох бөгөөд тэрбээр полисын нэг хэсэг биш, иймээс тэр буг, бурхан хоёрын нэг нь байж таарна. Иймийн учир хүн нийгмийн зүг тэмүүлэх мөнхийн эрмэлзэлтэй, харин хүний өөрийнх нь байгуулсан нийгмийн сайн сайхныг хүн л хамгийн түрүүн эдэлдэг. Төгс хүн хамаг амьтдаас хамгийн дээд нь, харин хэрэв тэр хууль журам, шударга үнэнээс салбал түүнээс муу муухай үгүй. Ёс суртахууны дэг жаяг, ариун журмын үйлийг гүйцэлдүүлэх хэрэгсэл (жишээ нь: хэл) хүнийг төрөхөд нь хамт заяадаг боловч үүнийг сөргүү хэрэгт мөн ашиглаж болно. Хэрэв хэн нэгэн ариун журамгүй бол тэр хамгийн бохир явдалт, балмад этгээд, ховдог шунахайн туйлын адаг. Шударга үнэн бол улс гэрийн салшгүй хэсэг, нийгмийн нэгдлийг цэгцлэн байгуулагч эд юм. (Танилцуулгыг Brian Tierney, Donald Kagan, Pearce Williams нарын Great Issues in Western Ciүilization (үolume I) номны Politics by Aristotle хэсгээс бэлтгэв.)
Diogenes Laertios: 'Философичдын амьдрал, (1) ... тальтраатаж ярьдаг байсан ... тэгээд нарийхан хөлтэй, жижиг нүдтэй байв, сайхан хувцас өмсөж, бөгжнүүд зүүнэ, зассан үстэй ... (17) ... "Хүмүүс худлаа хэлснээрээ юунд хүрдэг вэ?" гэж түүнээс асуухад "Yнэн хэлэхэд нь хүмүүс тэдэнд итгэхгүй болдог" гэж хариулжээ. Нэгэн муу хүнд өглөг өгснийх нь төлөө түүнийг буруутгацгаахад хэлсэн нь "Мөн чанарыг нь биш хүнийг өрөвдсөн юм." (20) Хэн нэгэн түүнээс бид яагаад гоо сайханд ийм их цаг үрдэг тухай асуухад "Энэ бол сохор хүний л асуух асуулт" гэжээ. [Р.Б] '
Полис, хүн хоёрын аль нь тэргүүнд тавигдах тухай
засварлахБайгалийн жамын дагуу полис нь хүн болоод гэр бүлийн өмнө тавигдах учиртай. Yүний шалтгаан нь байгальд бүхэл бие түүнийг бүрдүүлэгч хэсгүүдээс тэргүүнд тавигддагт байна. Хэрэв бүхэл бие устгагдвал түүний гар, хөл ч мөн үгүй болно, энэ үед тэдгээр тасархай хэсгүүдийг бүхэл биеийг бүрдүүлэлцэж байхад нь нэрлэдэг байсан адилхан нэрээр нэрлэж болох ч үүгээрээ тэс ондоо юмыг хэлэх болно. Бүх зүйлийн үндсэн дүр төрх, мөн чанар тэдний ажиллагаа болон чадвараас урган гардаг, эндээс харахад хэрэв ямар нэгэн юм байх ёстойгоороо байж, хийх ёстойгоо хийж чадахаа нэгэнт больсон бол түүнийг бид урьдынхтайгаа хичнээн ижил нэртэй байсан ч яг адилхан юм хэвээрээ байна гэж хэлж болохгүй.
Полис бол бүхэл бие, харин хүн түүнийг бүрдүүлэгч хэсэг. Энэ бүхэл биенээс салсан хүн өөрийнхээ хэрэгцээ шаардлагыг хангаж чадахгүй. Нийгмийн нэгдлийн сайн сайхнаас хуваалцах чадвар үгүй хүн, эсвэл аль хэдийнээ өөрийнхээ хэрэгцээг хангачихсан тул хуваалцах хэрэг түүнд байхгүй хүн нийгмээс салж болох бөгөөд тэрбээр полисын нэг хэсэг биш, иймээс тэр буг, бурхан хоёрын нэг нь байж таарна. Иймийн учир хүн нийгмийн зүг тэмүүлэх мөнхийн эрмэлзэлтэй, харин хүний өөрийнх нь байгуулсан нийгмийн сайн сайхныг хүн л хамгийн түрүүн эдэлдэг. Төгс хүн хамаг амьтдаас хамгийн дээд нь, харин хэрэв тэр хууль журам, шударга үнэнээс салбал түүнээс муу муухай үгүй. Ёс суртахууны дэг жаяг, ариун журмын үйлийг гүйцэлдүүлэх хэрэгсэл (жишээ нь: хэл) хүнийг төрөхөд нь хамт
боловч үүнийг сөргүү хэрэгт мөн ашиглаж болно. Хэрэв хэн нэгэн ариун журамгүй бол тэр хамгийн бохир явдалт, балмад этгээд, ховдог шунахайн туйлын адаг. Шударга үнэн бол улс гэрийн салшгүй хэсэг, нийгмийн нэгдлийг цэгцлэн байгуулагч эд юм. (Танилцуулгыг Brian Tierney, Donald Kagan, Pearce Williams нарын Great Issues in Western Ciүilization (үolume I) номны Politics by Aristotle хэсгээс бэлтгэв.)
Diogenes Laertios: 'Философичдын амьдрал, (1) ... тальтраатаж ярьдаг байсан ... тэгээд нарийхан хөлтэй, жижиг нүдтэй байв, сайхан хувцас өмсөж, бөгжнүүд зүүнэ, зассан үстэй ... (17) ... "Хүмүүс худлаа хэлснээрээ юунд хүрдэг вэ?" гэж түүнээс асуухад "Yнэн хэлэхэд нь хүмүүс тэдэнд итгэхгүй болдог" гэж хариулжээ. Нэгэн муу хүнд өглөг өгснийх нь төлөө түүнийг буруутгацгаахад хэлсэн нь "Мөн чанарыг нь биш хүнийг өрөвдсөн юм." (20) Хэн нэгэн түүнээс бид яагаад гоо сайханд ийм их цаг үрдэг тухай асуухад "Энэ бол сохор хүний л асуух асуулт" гэжээ. [Р.Б]
Цахим холбоос
засварлах- Commons: Аристотель – Викимедиа дуу дүрсний сан
- Wikiquote (en) – Аристотель