Уур амьсгал

Уур амьсгал гэдэг нь удаан хугацааны туршид дунджилсан, цаг агаарын нөхцөл (байдал) юм. Уур амьсгалын бүсүүдийг агаарын температур болон хур тунадасны хэмжээн дээр тулгуурлан ангилна. Эртний уур амьсгал судлал нь нуурын ёроолын шавар, мөнх цас болон мөс, модны жилийн цагираг, шүр зэргийг судлан, түүнийхээ үр дүнд өнгөрсөн цаг үеийн уур амьсгалын талаарх мэдээллийг гаргаж авдаг салбар шинжлэх ухаан юм. Уур амьсгалын загварчлалууд нь ирээдүйд гарч болзошгүй уур амьсгалын өөрчлөлтийг урьдчилсан таамаглахад хэрэглэгдэнэ.

Тодорхойлолт

Уур амьсгал (эртний Грекээр: κλίμα) гэдгийг нийтлэг тохиолдолд урт хугацаанд дунджилсан цаг агаар гэж тодорхойлдог байна. Цаг агаарыг дунджилах хугацаа нь жирийн нөхцөлд 30 жил боловч, тодорхой бусад зорилгын үүднээс энэ хугацааг өөрчилж болно.

Засгийн газар хоорондын уур амьсгалын өөрчлөлт судлах хорооны (Intergovernmental Panel on Climate Change буюу IPCC) тодорхойлолтоор:

Уур амьсгал гэдэг нь явцуу утгаараа бол "дундаж цаг агаар" бөгөөд үүнийг илүү нарийвчилбал, сараас мянган жил, сая жилийн хугацаан дахь цаг агаарын дундаж хэлбэлзэлийн статистик үзүүлэлт юм. Дэлхийн цаг уурын байгууллага (World Meteorological Organization,WMO) нь уур амьсгалыг тодорхойлохдоо 30 жилийг, үндсэн хугацаа болгон авдаг байна. Уур амьсгалыг тодорхойлоход хэрэглэгддэг үзүүлэлт нь температур, хур тунадас, болон салхи байна. Уур амьсгал гэдэг нь өргөн хүрээгээр бол уур амьсгалийн системийн, статистик тодорхойлолтыг агуулсан төлөв байдал юм^[1].

Уур амьсгал ба цаг агаарын үндсэн ялгааг энгийн үгээр доорхи байдлаар тайлбарлаж болно. "Уур амьсгал гэдэг нь чиний төсөөлж, хүлээж буй нөхцөл, харин цаг агаар гэдэг чиний харж, мэдэрч байгаа нөхцөл"^[2]. Уур амьсгалд өргөрөг, өндөр, хуурай газар, усны харьцаа, далай, тэнгис, уул нурууд, далайн урсгал, далайн усны дулааны энергийн хувиарлалт (thermohaline circulation), ургамлын бүрхэвч, хүлэмжийн хийн эффект зэрэг олон хүчин зүйл нөлөөлнө.

Палеоклиматологи бол эртний цаг уурын судалгаа юм. Палеоклиматологичид дэлхий үүссэн цагаас эхлэн геологийн аль ч үед дэлхийн бүх хэсгүүдийн уур амьсгалын өөрчлөлтийг тайлбарлахыг эрэлхийлдэг. 19-р зуунаас өмнө цаг уурын шууд ажиглалт маш цөөхөн байсан тул палеоклиматыг прокси хувьсагчдаас гаргасан. Эдгээрт нуурын ёроол, мөсөн голоос олдсон хурдас гэх мэт биотик бус нотлох баримтууд, модны цагираг, шүрэн зэрэг биотик нотлох баримтууд орно. Уур амьсгалын загвар нь өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн цаг уурын математик загвар юм. Уур амьсгалын өөрчлөлт нь янз бүрийн хүчин зүйлээс шалтгаалан урт ба богино хугацаанд тохиолдож болно. Сүүлийн үеийн дулаарлыг дэлхийн дулаарлын үүднээс авч үздэг бөгөөд энэ нь биотагийн дахин хуваарилалтад хүргэдэг. Жишээлбэл, цаг уурын судлаач Лесли Анн Хьюзийн бичсэнээр: "Жилийн дундаж температурын 3 ° C [5 ° F] өөрчлөлт нь ойролцоогоор 300-400 км (190-250 миль) изотермуудын шилжилттэй тохирч байна. сэрүүн бүс) эсвэл 500 м [1,600 фут] өндөрт байдаг. Тиймээс уур амьсгалын бүсүүдийн өөрчлөлтийн хариуд төрөл зүйл өндрөөрөө дээшээ эсвэл өргөргийн туйл руу шилжих төлөвтэй байна."

Ангилал

Орчин үеийн уур амьсгалын бүсүүдийн ангилал нь температур ба хур тунадасны хэмжээн дээр тулгуурлах тул уур амсьгалын бүсүүдын зураг нь ургамлын бүрхэвчийн зурагтай ойролцоо харагдана. Коппены ангилалаар, Дэлхийн уур амьсгал 5 үндсэн ангид (заримдаа 6 ангид), хэд хэдэн дэд ангид хуваагдана^[3].

Уур амьсгалыг ижил төстэй горимд ангилах хэд хэдэн арга байдаг. Эртний Грекд цаг уурыг тухайн газрын өргөрөгөөс хамааран цаг агаарыг тодорхойлох зорилгоор цаг уурыг тодорхойлсон байдаг. Орчин үеийн цаг уурын ангиллын аргуудыг ерөнхийд нь уур амьсгалын шалтгаанд анхаарлаа хандуулдаг генетик арга, уур амьсгалын нөлөөллийг голчлон үздэг эмпирик арга гэж ерөнхийд нь ангилж болно. Генетикийн ангиллын жишээнд агаарын массын янз бүрийн төрлийн харьцангуй давтамж эсвэл синоптик цаг агаарын эвдрэл дэх байршилд суурилсан аргууд орно. Эмпирик ангиллын жишээнд ургамлын тэсвэр тэвчээрээр тодорхойлогддог уур амьсгалын бүсүүд, ууршилт, эсвэл ерөнхийдөө зарим биомтой холбоотой уур амьсгалыг тодорхойлоход зориулагдсан Коппенийн цаг уурын ангилал орно. Эдгээр ангиллын схемийн нийтлэг дутагдал нь байгальд илүү түгээмэл байдаг уур амьсгалын шинж чанарыг аажмаар шилжүүлэхээс илүүтэйгээр тодорхойлсон бүсүүдийн хооронд тодорхой хил хязгаарыг бий болгодог явдал юм.

Илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг доорхи сэдвүүдээс үзнэ үү.

Дэлхийн уур амьсгалын ангилал

Уур амьсгалын бүртгэл мэдээ

Орчин үе

Сүүлийн 150 жилийн температурын бүртгэл

Орчин үеийн уур амьсгалын мэдээ нь термометр, барометр зэрэг багажуудаар хэмжсэн хэмжилтүүд дээр тулгуурлана. ^[4].

Эртний уур амьсгал

Эртний уур амьсгал судлал нь Дэлхийн өнгөрсөн түүхийн хугацаанд тохиолдсон уур амьсгалын өөрчлөлт, түүний давтамжийг, мөнх цас, мөс, модны жилийн цагираг, тунадас, шүр, чулуу зэргийн судалгаанаас гарган авсан мэдээлэл дээр тулгуурлан судлана^[5].

Уур амьсгалын өөрчлөлт

Дэлхийн, эсвэл тодорхой бүс нутгийн уур амьсгал нь арваас мянган жилийн хугацаанд өөрчлөгдөж байдаг ба үүнд дэлхийн дотоод болон гадаад хүч, харин сүүлийн үед хүний үйл ажиллагаа нөлөөлж байна.

Уур амьсгалын өөрчлөлт гэдэг үгийг сүүлийн үед зөвхөн орчин үеийн уур амьсгалын өөрчлөлт буюу дэлхийн дулаарал гэдэг утгаар хэрэглэж байгаа болно^[6]. Энэ нь дэлхий дээр аж үйлдвэржилт явагдаж эхэлснээс хойшхи хүний үйл ажиллагаатай холбоотой.

Дэлхий өнгөрсөн түүхийн хугацаанд 4 том мөстлөг болж өнгөрсөн байна. Эдгээр мөстлөгийн үеүдийн хооронд "мөстлөг дундын үе" байна. Мөстлөгийн үеэр хуримтлагдсан цас ба мөс нь нарны энергийг ихээр ойлгох ба улмаар агаарын температур буурна. Галт уулын идэвхижилтээр үүссэн хүлэмжийн хий дэлхийн агаарын температурыг ихэсгэн, "мөстлөг дундын үеийг" бий болгоно. Мөстлөг явагдах гол шалтгааныг эх газрын байрлал (тивүүд нүүж шилждэг), дэлхийн орбитын өөрчлөлт, нарны энергийн өөрчлөлт, галт уулсын идэвхижилтэй холбон тайлбарладаг ^[7].

Сүүлийн үеийн хэрэглээнд, ялангуяа байгаль орчны бодлогын хүрээнд "уур амьсгалын өөрчлөлт" гэсэн нэр томъёо нь зөвхөн орчин үеийн уур амьсгалын өөрчлөлт, тэр дундаа дэлхийн дулаарал гэж нэрлэгддэг гадаргуугийн дундаж температурын өсөлтийг хэлдэг. Зарим тохиолдолд энэ нэр томъёог НҮБ-ын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенцид (UNFCCC) заасанчлан хүний шалтгаантай холбоотой таамаглалаар ашигладаг. НҮБХӨСҮТ нь хүнээс шалтгаалсан өөрчлөлтөд "уур амьсгалын өөрчлөлт"-ийг ашигладаг.

Дэлхий өнгөрсөн хугацаанд цаг уурын өөрчлөлтийг үе үе, тэр дундаа дөрвөн гол мөстлөгийн үеийг туулж ирсэн. Эдгээр нь мөстлөгийн үеүүдээр тусгаарлагдсан хэвийн хэмжээнээс илүү хүйтэн мөстлөгийн үеүүдээс бүрддэг. Мөстлөгийн үед цас, мөсний хуримтлал нь гадаргуугийн альбедог нэмэгдүүлж, нарны энергийг илүү ихээр сансарт тусгаж, атмосферийн бага температурыг хадгалдаг. Галт уулын идэвхжил зэрэг хүлэмжийн хийн өсөлт нь дэлхийн температурыг нэмэгдүүлж, мөстлөг хоорондын үеийг бий болгодог. Мөстлөгийн үеүүдийн санал болгож буй шалтгаануудад тивүүдийн байрлал, дэлхийн тойрог замын өөрчлөлт, нарны гаралтын өөрчлөлт, галт уулын үйл ажиллагаа орно. Гэсэн хэдий ч байгалийн гаралтай эдгээр уур амьсгалын өөрчлөлт нь хүний үйл ажиллагааны улмаас үүссэн хүлэмжийн хийн ялгаралтаас үүдэлтэй өнөөгийн өөрчлөлтөөс хамаагүй удаан хугацааны туршид тохиолддог.

ЕХ-ны Коперникийн Уур амьсгалын өөрчлөлтийн албаны мэдээлснээр дэлхийн агаарын дундаж температур 2023 оны 2-р сараас 2024 оны 1-р сар хүртэлх хугацаанд 1.5 хэмээр дулаарсан байна.

Орчин үед дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийг эрдэмтэд хэрхэн хэмжиж байгаа вэ ?

Орчин үеийн ажиглалтыг ихэвчлэн цаг уурын станц, цаг агаарын бөмбөлөг, радар, хөлөг онгоц, хөвүүр, хиймэл дагуулаас авдаг. Дэлхийн түүхэн цаг уур судлалын өдөр тутмын сүлжээ нь 180 улс, 100,000 гаруй станцаас хамаардаг. Түүнээс гадна олон тооны цаг уурын хэмжилтийг сайн дурын цаг агаар ажиглагчид хийсээр байна. АНУ-ын үндэсний цаг уурын албаны хамтарсан ажиглагчийн хөтөлбөрт 8700 гаруй иргэний ажиглагч байдаг бөгөөд тэд өдөр тутмын цаг агаарын мэдээг бүртгэдэг. Мөн далайн температурыг хэмжих үндсэн арга болох далайд бэхлэгдсэн, хөвж буй хөвүүрүүд сүүлийн хэдэн арван жилд хөлөг онгоцуудыг орлож эхэлсэн. Дэлхийн цаг уурын рекордыг хадгалах үүрэгтэй АНУ-ын байгууллага бол NOAA юм. Энэ нь цаг уурын мэдээлэл агуулдаг үндсэн мэдээллийн сан бөгөөд дэлхийн түүхэн цаг уур судлалын сүлжээ (GHCN) нь дэлхийн өнцөг булан бүрээс газрын гадаргын станцуудын өдөр тутмын уур амьсгалын нэгдсэн мэдээллийн нэгтгэж байдаг. Мөн бусад улс орнууд дэлхийн цаг агаар, цаг уурын ажиглалтын өөрсдийн мэдээллийн санд хадгалдаг.^[8]

Уур амьсгалын өөрчлөлт монгол улсад хэрхэн нөлөөлж байгаа вэ ?

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн үр дүн дэлхийн улс орнуудад харьцангуй өөр өөрөөр илэрдэг. Жишээ нь далайтай ойр байдаг улс орнуудад үеэр тохиолдож, далайн түвшин ихсэх нь маш их хохирол учруулдаг бол монгол улсын хувьд тийм эрсдэл байхгүй. Монгол улс нь дэлхийн нийт хүлэмжийн хийн зөвхөн 0.1 хувийг бүрдүүлдэг ч гэсэн, уур амьсгалын өөрчлөлтийн эрсдэлийн индекс болох улс орнуудын уур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүссэн сөрөг нөлөөнд хэр их хохирол учрахыг тогтоодог хэмжүүрээр 181 орноос 67-д эрэмбэлэгдэж байна, энэ оноо нь бага байх тусам тухайн улс маш их асуудалд орно гэсэн үг юм. Монгол банкны хийсэн судалгаагаар темпаратур 1 градус аар нэмэгдэх үед ДНБ-ий өсөлтийг 0.48 хувиар сааруулдаг бөгөөд 7-8 улирлын дараа нөлөө нь илэрч, нэг удаагийн шок 3 жилийн дараагаас тогтворжих төлөвтэй байна. [1]

Уур амьсгалын загварчлал

Уур амьсгалын загварчлал нь Дэлхийн агаар мандал, далай, эх газар, мөсний харилцан хамаарлыг судлахад хэрэглэгддэг аргачлал юм. Уг аргын эцсийн зорилго нь ирээдүйд тохиолдож болзошгүй уур амьсгалын өөрчлөлтийг таамаглахад чиглэнэ. Сүүлийн үед нилээд хүчтэй яригдаж буй загварчлал бол нүүрстөрөгчийн давхар ислийн агуулгын ихсэлтээс үүдсэн агаарын температур нэмэгдэх үзэгдлийг судлахад зориулсан загварчлалууд юм (Дэлхийн дулаарал сэдвийг үзнэ үү).

Мөн үзэх

Ишлэл

↑ Appendix I: Glossary. (Memento 26. Нэгдүгээр сар 2017 цахим архивт) Retrieved on 2007-06-01.
↑ National Weather Service Office Tucson, Arizona. Main page. Retrieved on 2007-06-01.
↑ Blue Planet Biomes. World Climates. Retrieved on 2007-06-01.
↑ Spencer Weart. The Modern Temperature Trend. (Memento 22. Есдүгээр сар 2020 цахим архивт) Retrieved on 2007-06-01.
↑ National Oceanic and Atmospheric Administration. NOAA Paleoclimatology. (Memento 22. Есдүгээр сар 2020 цахим архивт) Retrieved on 2007-06-01.
↑ "Archive copy". Archived from the original on 2017-01-26. Татаж авсан: 2007-09-06.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)
↑ Illinois State Museum (2002). Ice Ages. (Memento 26. Гуравдугаар сар 2010 цахим архивт) Retrieved on 2007-05-15.
↑ "How do scientists measure global temperature?". Climate Change: Vital Signs of the Planet (англи хэлээр). Татаж авсан: 2024-02-24.

Гадаад холбоос

[1] Appendix I: Glossary. (Memento 26. Нэгдүгээр сар 2017 цахим архивт) Retrieved on 2007-06-01.

[2] National Weather Service Office Tucson, Arizona. Main page. Retrieved on 2007-06-01.

[3] Blue Planet Biomes. World Climates. Retrieved on 2007-06-01.

[4] Spencer Weart. The Modern Temperature Trend. (Memento 22. Есдүгээр сар 2020 цахим архивт) Retrieved on 2007-06-01.

[5] National Oceanic and Atmospheric Administration. NOAA Paleoclimatology. (Memento 22. Есдүгээр сар 2020 цахим архивт) Retrieved on 2007-06-01.

[6] "Archive copy". Archived from the original on 2017-01-26. Татаж авсан: 2007-09-06.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)

[7] Illinois State Museum (2002). Ice Ages. (Memento 26. Гуравдугаар сар 2010 цахим архивт) Retrieved on 2007-05-15.

[8] "How do scientists measure global temperature?". Climate Change: Vital Signs of the Planet (англи хэлээр). Татаж авсан: 2024-02-24.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]