Уур амьсгал

Уур амьсгал гэдэг нь удаан хугацааны туршид дунджилсан, цаг агаарын нөхцөл (байдал) юм. Уур амьсгалын бүсүүдийг агаарын температур болон хур тунадасны хэмжээн дээр тулгуурлан ангилна. Эртний уур амьсгал судлал нь нуурын ёроолын шавар, мөнх цас болон мөс, модны жилийн цагираг, шүр зэргийг судлан, түүнийхээ үр дүнд өнгөрсөн цаг үеийн уур амьсгалын талаарх мэдээллийг гаргаж авдаг салбар шинжлэх ухаан юм. Уур амьсгалын загварчлалууд нь ирээдүйд гарч болзошгүй уур амьсгалын өөрчлөлтийг урьдчилсан таамаглахад хэрэглэгдэнэ.

Тодорхойлолт засварлах

Уур амьсгал (эртний Грекээр: κλίμα) гэдгийг нийтлэг тохиолдолд урт хугацаанд дунджилсан цаг агаар гэж тодорхойлдог байна. Цаг агаарыг дунджилах хугацаа нь жирийн нөхцөлд 30 жил боловч, тодорхой бусад зорилгын үүднээс энэ хугацааг өөрчилж болно.

Засгийн газар хоорондын уур амьсгалын өөрчлөлт судлах хорооны (Intergovernmental Panel on Climate Change буюу IPCC) тодорхойлолтоор:

Уур амьсгал гэдэг нь явцуу утгаараа бол "дундаж цаг агаар" бөгөөд үүнийг илүү нарийвчилбал, сараас мянган жил, сая жилийн хугацаан дахь цаг агаарын дундаж хэлбэлзэлийн статистик үзүүлэлт юм. Дэлхийн цаг уурын байгууллага (World Meteorological Organization,WMO) нь уур амьсгалыг тодорхойлохдоо 30 жилийг, үндсэн хугацаа болгон авдаг байна. Уур амьсгалыг тодорхойлоход хэрэглэгддэг үзүүлэлт нь температур, хур тунадас, болон салхи байна. Уур амьсгал гэдэг нь өргөн хүрээгээр бол уур амьсгалийн системийн, статистик тодорхойлолтыг агуулсан төлөв байдал юм^[1].

Уур амьсгал ба цаг агаарын үндсэн ялгааг энгийн үгээр доорхи байдлаар тайлбарлаж болно. "Уур амьсгал гэдэг нь чиний төсөөлж, хүлээж буй нөхцөл, харин цаг агаар гэдэг чиний харж, мэдэрч байгаа нөхцөл"^[2]. Уур амьсгалд өргөрөг, өндөр, хуурай газар, усны харьцаа, далай, тэнгис, уул нурууд, далайн урсгал, далайн усны дулааны энергийн хувиарлалт (thermohaline circulation), ургамлын бүрхэвч, хүлэмжийн хийн эффект зэрэг олон хүчин зүйл нөлөөлнө.

Ангилал засварлах

Орчин үеийн уур амьсгалын бүсүүдийн ангилал нь температур ба хур тунадасны хэмжээн дээр тулгуурлах тул уур амсьгалын бүсүүдын зураг нь ургамлын бүрхэвчийн зурагтай ойролцоо харагдана. Коппены ангилалаар, Дэлхийн уур амьсгал 5 үндсэн ангид (заримдаа 6 ангид), хэд хэдэн дэд ангид хуваагдана^[3].

Илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг доорхи сэдвүүдээс үзнэ үү.

Дэлхийн уур амьсгалын ангилал

Уур амьсгалын бүртгэл мэдээ засварлах

Орчин үе засварлах

Сүүлийн 150 жилийн температурын бүртгэл

Орчин үеийн уур амьсгалын мэдээ нь термометр, барометр зэрэг багажуудаар хэмжсэн хэмжилтүүд дээр тулгуурлана. ^[4].

Эртний уур амьсгал засварлах

Эртний уур амьсгал судлал нь Дэлхийн өнгөрсөн түүхийн хугацаанд тохиолдсон уур амьсгалын өөрчлөлт, түүний давтамжийг, мөнх цас, мөс, модны жилийн цагираг, тунадас, шүр, чулуу зэргийн судалгаанаас гарган авсан мэдээлэл дээр тулгуурлан судлана^[5].

Уур амьсгалын өөрчлөлт засварлах

Дэлхийн, эсвэл тодорхой бүс нутгийн уур амьсгал нь арваас мянган жилийн хугацаанд өөрчлөгдөж байдаг ба үүнд дэлхийн дотоод болон гадаад хүч, харин сүүлийн үед хүний үйл ажиллагаа нөлөөлж байна.

Уур амьсгалын өөрчлөлт гэдэг үгийг сүүлийн үед зөвхөн орчин үеийн уур амьсгалын өөрчлөлт буюу дэлхийн дулаарал гэдэг утгаар хэрэглэж байгаа болно^[6]. Энэ нь дэлхий дээр аж үйлдвэржилт явагдаж эхэлснээс хойшхи хүний үйл ажиллагаатай холбоотой.

Дэлхий өнгөрсөн түүхийн хугацаанд 4 том мөстлөг болж өнгөрсөн байна. Эдгээр мөстлөгийн үеүдийн хооронд "мөстлөг дундын үе" байна. Мөстлөгийн үеэр хуримтлагдсан цас ба мөс нь нарны энергийг ихээр ойлгох ба улмаар агаарын температур буурна. Галт уулын идэвхижилтээр үүссэн хүлэмжийн хий дэлхийн агаарын температурыг ихэсгэн, "мөстлөг дундын үеийг" бий болгоно. Мөстлөг явагдах гол шалтгааныг эх газрын байрлал (тивүүд нүүж шилждэг), дэлхийн орбитын өөрчлөлт, нарны энергийн өөрчлөлт, галт уулсын идэвхижилтэй холбон тайлбарладаг ^[7].

Уур амьсгалын загварчлал засварлах

Уур амьсгалын загварчлал нь Дэлхийн агаар мандал, далай, эх газар, мөсний харилцан хамаарлыг судлахад хэрэглэгддэг аргачлал юм. Уг аргын эцсийн зорилго нь ирээдүйд тохиолдож болзошгүй уур амьсгалын өөрчлөлтийг таамаглахад чиглэнэ. Сүүлийн үед нилээд хүчтэй яригдаж буй загварчлал бол нүүрстөрөгчийн давхар ислийн агуулгын ихсэлтээс үүдсэн агаарын температур нэмэгдэх үзэгдлийг судлахад зориулсан загварчлалууд юм (Дэлхийн дулаарал сэдвийг үзнэ үү).

Мөн үзэх засварлах

Ишлэл засварлах

↑ Appendix I: Glossary. (Memento 26. Нэгдүгээр сар 2017 цахим архивт) Retrieved on 2007-06-01.
↑ National Weather Service Office Tucson, Arizona. Main page. Retrieved on 2007-06-01.
↑ Blue Planet Biomes. World Climates. Retrieved on 2007-06-01.
↑ Spencer Weart. The Modern Temperature Trend. (Memento 22. Есдүгээр сар 2020 цахим архивт) Retrieved on 2007-06-01.
↑ National Oceanic and Atmospheric Administration. NOAA Paleoclimatology. Retrieved on 2007-06-01.
↑ "Archive copy". Archived from the original on 2017-01-26. Retrieved 2007-09-06.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)
↑ Illinois State Museum (2002). Ice Ages. (Memento 26. Гуравдугаар сар 2010 цахим архивт) Retrieved on 2007-05-15.

Гадаад холбоос засварлах

[1] Appendix I: Glossary. (Memento 26. Нэгдүгээр сар 2017 цахим архивт) Retrieved on 2007-06-01.

[2] National Weather Service Office Tucson, Arizona. Main page. Retrieved on 2007-06-01.

[3] Blue Planet Biomes. World Climates. Retrieved on 2007-06-01.

[4] Spencer Weart. The Modern Temperature Trend. (Memento 22. Есдүгээр сар 2020 цахим архивт) Retrieved on 2007-06-01.

[5] National Oceanic and Atmospheric Administration. NOAA Paleoclimatology. Retrieved on 2007-06-01.

[6] "Archive copy". Archived from the original on 2017-01-26. Retrieved 2007-09-06.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)

[7] Illinois State Museum (2002). Ice Ages. (Memento 26. Гуравдугаар сар 2010 цахим архивт) Retrieved on 2007-05-15.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]