Мөнгөн тэмдэгт

Мөнгөн тэмдэгт (Англи: Currency; Орос: Валюта) гэж аливаа орны эдийн засаг, бараа таваарийг солилцохдоо өгдөг мөнгөн харилцааны нэгжийг хэлнэ. Одоо дэлхий дээр мөнгөн тэмдэгт 2 хувилбартай байгаа бөгөөд цаасан мөнгө, зоосон мөнгө гэсэн 2 мөнгөн нэгж гүйлгээнд ашиглагдаж байна. Хүлээн зөвшөөрөгдсөн улсыг далбаа, төрийн дуулал, мөнгөн тэмдэгт нь илэрхийлж байдаг. Аливаа орон мөнгөн тэмдэгтээ өөрсдийн нэршилээр нэрлэдэг. Жишээ нь: Доллар, Юань, Иен, Төгрөг, Шекель, Евро, Фунт гэх мэт.

Монгол улсын албан ёсны мөнгөн тэмдэгт болох төгрөгийг 1925 оны 12 дугаар сарын 9-нд анх гүйлгээнд гаргасан бөгөөд тухайн үеийн 1 төгрөг нь 18 грамм цэвэр мөнгөтэй тэнцэх баталгаатай гарч байв.

Мөнгөн тэмдэгтийн түүх

Хүн төрөлхтөн түүхэн хөгжлийнхөө олон арван мянган жилийн турш мөнгөн тэмдэгт гэгчийг огт мэдэхгүй, түүнийг хэрэглэж ч байгаагүй үе байжээ. Цаг хугацаа улиран өнгөрөх тутам байгалийн бэлэн зүйлээр амьдрах боломж багассаны улмаас хүмүүсийн нэг хэсэг нь газар хагалж тариа тарих, нөгөө хэсэг нь мал маллах эсвэл уран дархан, ан агнуур хийх зэргээр бие биенээсээ ялгаатай олон янзын хөдөлмөр эрхлэх болжээ. Энэ явцад жишээ нь малчин хүн хонио тогоо буудайгаар, дархан хүн модон анижисаа ямаагаар солих зэргээр хэрэгцээгээ харилцан хангадаг байв. Улмаар энэ нь цааш хөгжсөөр хэрэгцээт эд бараагаа арилжин авч болдог тийм зүйл (эквивалент) тодорхой газар нутгийн хүрээнд бий болов. Тэр нь эртний Грек, Ром, Славянд мал; Скандинавын орнуудад арьс; Номхон далайн орнуудад үнэт хавч; Хятад, Абиссинд давс; Монголд цай болж байжээ. Гэтэл тодорхой нэг нутаг оронд бүх таваарыг сольж авч чаддаг эквивалент байсан таваар (өрийн хэрэгцээнээс илүү гарган арилжиж худалдахын тулд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн) нөгөө нэг нутаг оронд тэр чанараа хадгалж чадахгүй байв. Таваарын үйлдвэрлэл, арилжаа солилцооны цаашдын хөгжлийн явцад нэг төрлийн, хувааж жижиглэж, удаан хадгалж болдог, эвдэрч хуучрах нь бага чанар өөртөө агуулсан металл (тухайлбал зэс, хүрэл, мөнгө, алт) эквивалентын үүрэг гүйцэтгэх болжээ.

Монгол улсын мөнгөн тэмдэгт

Монгол оронд дээр үед бог мал, хонь, дараа нь цай, хадаг эквивалент таваарын үүрэг гүйцэтгэж байв. Хадаг нь хэмжээгээр бага, хөнгөн жинтэй их бага олон янз байсан нь гүйлгээнд хэрэглэхэд бод мал, хонь, цайнаас илүү тохиромжтой байв. Аажимдаа монголчуудын таваарын солилцоонд эхлээд зэс зоос, хожим нь цагаан мөнгө хэрэглэгдэх болжээ. Дэнс мөнгө, 1, 2, 5, 10, 50 лангийн ембүү мөнгө (нэг лан 37 граммтай тэнцэнэ), зоос гэдэг гурван төрлийн мөнгө монголын зах зээлийн гүйлгээнд хэрэглэгдэж байжээ. Эквивалентын үүрэг гүйцэтгэхийн хувьд цаасан тэмдэгт хамгийн тохиромжтой учраас орчин үед хүн төрөлхтөн үүнийг түгээмэл хэрэглэж байгаа билээ. 1925 оны 12 сарын 9-нд засгийн газраас үндэсний мөнгөн тэмдэгт—төгрөгийг гүйлгээнд гаргаж, 900 сорьцын 18 грамм жинтэй цагаан мөнгөн зоосыг "нэг төгрөг" гэж нэрлэх болов. Ийнхүү манай улсын үндэсний мөнгөн тэмдэгт анх бий болсон билээ. Төгрөг бий болгох хүртэл манай улсын зах зээлд гадаадын янз бүрийн орны (хятад, орос, мексик гэх мэт) цаасан болон зоосон тэмдэгт янчаан, бие мөнгө, цай, арьс шир нэгэн зэрэг худалдаа арилжаанд төлбөрийн хэрэгслийн үүрэг гүйцэтгэж байлаа. 1928 он гэхэд манай улсын албан байгууллага, ард иргэдийн болон улсын мөнгөн тооцоонд төгрөг хэрэглэж, үндэсний зах зээлд зөвхөн төгрөгөөр гүйлгээ хийх болжээ.

Валютын ханш

Нэг улсын мөнгөн тэмдэгтийн нэгжийн нөгөө улсын мөнгөн тэмдэгтийн нэгжээр илэрхийлэгдэх харьцааг валютын ханш гэдэг. Валютын хашийг тогтоохдоо валют тус бүрийн алтан баталгааг үндэс болгоно. Тухайн улсын мөнгөний нэгжид агуулагдаж байгаа алтны хэмжээб олон алтны албан ёсны үнийг үндэслэн валютын алтан баталгааг тогтоодог. Төгрөгийн алтан баталгааг үндэслэн түүний ханшийг ямар ч улсын валюттай харьцуулан тогтоож болно. Валютын ханшийг дотор нь албан (худалдааны) ба албан бус (худалдааны бус) гэж ангилдаг. Худалдааны бус валют нь худалдааны биш шинж чанартай дипломат төлөөлөгч солилцох, албан томилолт, жуулчлалаар харилцан зорчих, шуудан холбоо, тээврийн үйлчилгээний төлбөр төлөлцөх зэрэг харилцааны холбогдсон төлбөрийн тооцоонд хэрэглэгдэнэ. Тус улсын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний бүх төрлийн төлбөр тооцоо зөвхөн улсын банкаар дамжин үндэсний валютын төгрөгөөр хийгддэг.

Валютын зах

Форекс бол эдгээр валютын ханшийг өөрчлөх замаар ашиг олох зорилгоор валют худалдах, худалдан авах гүйлгээ хийдэг зах зээл юм. Форекс бол дэлхийн хамгийн том санхүүгийн зах зээл бөгөөд түүний эргэлт нь хувьцааны болон бусад зах зээлийн эргэлтээс ихээхэн давдаг.