Их үсрэлтийн бодлого (БНХАУ)

Их үсрэлтийн бодлого (хятад уламж. 大躍進, хялбар. 大跃进, пиньинь Dàyuèjìn, англи. Great Leap Forward, орос. Большой скачок) —1958-1960 онуудад БНХАУ-д хэрэгжүүлсэн эдийн засгийн болон улс төрийн бодлого бөгөөд кампанит ажил. Тухайн үеийн БНХАУ-ын удирдагч Мао Зэдуны энэхүү бодлогоор аж үйлдвэрлэлийн баазыг бэхжүүлж эдийн засгийн огцом өсөлт гарна гэж хүлээж байсан боловч хятадын эдийн засаг, нийгэмд асар их хохирол учруулж ард түмэнд гай зовлон авчирсан бодлого болсон юм.

Их үсрэлтийн бодлогын үр дүнд 20-40 сая хүн өлсөглөнд нэрвэгдэж нас барсан явдал нь ХХ зууны нийгмийн хамгийн том гай зовлон болсон байна.

Өмнөх нөхцөл байдал

Их үсрэлтээс өмнө Хятадын түүхэнд хүнд хэцүү үйл явдлууд болсон байв. Улс орон удаан хугацааны дайны дараа аажмаар сэргэж, аж үйлдвэр сэргэж зохион байгуулагдаж байсан үе юм.

Энэ үед хэд хэдэн "шинэчлэлүүд" хийгдээд байсан - ялангуяа шашны байгууллага, янз бүрийн зан үйлийг хориглож, хэсэгчлэн нэгдэлжих хөдөлгөөн, жижиг тариачны фермүүд байгуулж, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний хуваарилалтыг төр хяналтандаа аваад байв. БНХАУ байгуулагдаад эхлээд ЗСБНХУ-ын туршлагыг дуурайх болсон улмаар зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийг авчирсан байна.

1953 онд Иосиф Сталин нас барж түүнийг дахин шүтэх явдлыг ЗХУКН-ын ХХ дугаар хурлаар Никита Хрущёв шүүмжилсэн юм. Мао энэхүү шүүмжлэлийг эсэргүүцэж БНХАУ, ЗХУ хоёрын хооронд зөрчилдөөн үүссэн байв.

ХКН-ын төв хэвлэл «Жэньминь жибао» сонины 1957 оны 11-р сарын 13-ны өдрийн дугаарт анх удаа «Аж үйлдвэрлэлийн талбарт Их үсрэлт гарлаа» гэх нийтлэл хэвлэгдсэн байна.

Энэ бүхний цаана олон улсын харилцаанд 1956 оны Унгарын бослого, Суэцийн сувагийн хямрал, Ирак улс байгуулагдсан, 1959 онд Төвөдийн бослого гарч улмаар 14-р Далай лам Энэтхэг рүү дүрвэж хятад-энэтхэгийн харилцаа муудах зэрэг үйл явдлууд ар араасаа цуварсан юм.

Их үсрэлтийн бодлогын хэрэгжилт

Их үсрэлтийн бодлогын үр дүнд бүх Хятадыг хамарсан хэд хэдэн томоохон кампанит ажил өрнөж, бараг тэрбум дөхсөн хүн ам оролцсон байна.

Хятадын хоёр дахь таван жилийн төлөвлөгөөг (1958-1963) Их үсрэлт гэж бүхэлд нь нэрлэдэг.

Мао Зэдун ЗСБНХУ-ын нэгдэлжих хөдөлгөөний туршлагад үндэслэн нийгмийн бүтцийн өөрчлөлтийг бэлтгэсэн юм. Хятадын ирээдүйн төгөлдөр нийгмийн тогтолцооны үндэс нь "ардын коммун" байх явдал байв. Мао “Ардын коммун бол социализмаас коммунизм руу аажмаар шилжих хамгийн шилдэг арга хэлбэр бөгөөд хөгжлийнхөө явцад ирээдүйн коммунист нийгмийн анхны бүтэц байх болно” гэж Мао бичиж байжээ. 1958 онд бүх нийтийн хамарсан "нэгдэл" /коммунизац/ эхэлсэн. Ардын коммуныг үндэслэх үндсэн зарчим бол гишүүдийнхээ бүхий л амьдралыг бүхэлд нь нийгэмшүүлэх явдал гэж үзэж байв.

Мао Зэдун Бэйдайхэ хотод үг хэлэхдээ “Гэрийн цэцэрлэгт хүрээлэнгүүдийг устгаж байна. Тахиа, нугас, байшингийн ойролцоох мод нь одоохондоо тариачдын өмч хэвээр үлдэнэ. Цаашид үүнийг ч нийгэмшүүлнэ... Мөнгөн цалингийн тогтолцооноос татгалзаж, үнэгүй хангамжийн тогтолцоог сэргээх асуудлыг авч үзэх ёстой” гэжээ. Коммун нь засаг захиргааны нэгж болсон. Нутгийн захиргааны байгууллага нь Коммунын Зөвлөл байв.

Орон нутагт хөдөө аж ахуйтай зэрэгцэн аж үйлдвэрийн үйлдвэрлэл хөгжих ёстой байв. Тариачид өөрсдөө төмөр хайлуулж, хөдөө аж ахуйн хэрэгсэл, тээврийн хэрэгсэл хийх ёстой байв. 1958 оны эцэс гэхэд 26 мянган коммуныг байгуулж, дундаж гишүүдийн тоо 20 мянга орчим хүн байжээ. Үйлдвэр, хот суурин бүрийг хөдөөгийнхтэй адил зарчмаар хотын коммун болгох хэрэгтэй гэж тунхаглав.

Хөдөө орон нутгийг нэгтгэх нь тариачдад маш олон шинэ бэрхшээл зовлон авчирсан байна. Тэд хээрийн ажлаа дуусгаад амрахын оронд тосгоны зууханд ширм хайлуулж, заримдаа тосгоны төмөрлөгийн зууханд "ган" хайлуулж, харх, ялаа, шумуул, бор шувуу гэх "дөрвөн хортон шавьж"-тай тэмцэж, "улс төрийн боловсролын сонсголд цаг заваа зориулдаг байв”. Үүний үр дүнд олон талбайг боловсруулахад цаг хугацаа үлдээгүй бөгөөд тэдгээр нь сүйрч байв. Хамгийн гол нь бор шувууг устгасны дараа царцаа, хортон шавьж ихсэж үр тариаг нь идсэн юм. Орон нутгийн удирдлагууд томоохон амжилтын дүр төрхийг бий болгохын зэрэгцээ дарга нарынхаа үзлэг шалгалтын үеэр тайланг хуурамчаар үйлдэх, нүд хуурах зэргээр бодит байдлыг нуун дарагдуулдаг болжээ.