Википедиа

Алтани

Монгол хатан

Алтани (Монгол бичиг: ᠠᠯᠲᠠᠨᠢ; Кирилл: Алтани; Хуучин Армян: Էլտինա, Այլթանա) нь Монголын Нууц Товчоонд гардаг Борохул хүлэг баатрын гэргий, Толуйн амийг аварсан монгол эмэгтэй юм. Тэрээр дундад зууны Арменийн сурвалжид нэр дурдагддаг нэгэн монгол хатан байж болох юм.

Намтар

засварлах

"Монголын нууц товчоо"-д Алтанигийн нэр Чингис хааны дөрвөн хүлэгийн (Монгол бичиг: ᠬᠦᠯᠢᠭ) нэг Борохулын эхнэр хэмээн долоон удаа дурдагддаг.[1][2] Чингис хааны ээж Өэлүн Борохулыг хожим Их Монгол Улсын төрийн зүтгэлтнүүд болсон Шихихутуг, Хүчү, Хөхөчү зэрэг өнчин хөвгүүдийн хамт өсгөн хүмүүжүүлжээ.[3] Алтанигийн ургийн овог нь түүхэн сурвалжид үлдсэнгүй.

Монголчууд 1202[4] онд эртний өстөн Татаруудыг бут ниргэсний дараа Харгил-Шира гэгч нэгэн татар зугтаж явахдаа, явуулын хүний дүр эсгэн Өэлүний гэрт хоол унд хайж ирсэн байна. Удалгүй Татар дайчин Чингис хааны хүү, Мөнх хаан, Хубилай, Хүлэгү, Аригбөх нарын ирээдүйн эцэг болох таван настай Толуйг шүүрэн авч, алахыг завджээ. Өэлүн эх тусламж гуйн хашгирахыг сонссон Алтани охин зэвсэггүй байсан хэдий ч хутга барьсан Харгил-Ширатай ноцолдож, Чингис хааны хоёр жанжин Жэтэй, Сүбэдэйн ах Зэлмэ нарыг туслахаар ирэх хүртэл саатуулж чадсан байна.[5] Жек Уэтерфордын хэлснээр бол Алтани энэ үйл явдлын үеэр араваас арван дөрвөн настай байжээ.[6] Чингис хаан 1206 оны хурилдай дээр хүлэг баатар Борохул болон түүний эхнэр Алтанигийн эрэлхэг зоригийг магтаж, “Борохулын гэргий, эр Борохулдаа өрөөсөн арал болон тусалж явсны дээр, Толуйн амийг аварч тус хүргэв” хэмээн Алтанигийн гавьяаг онцгойлон дурджээ.[7][8] Харин Шихихутуг Толуйг аварсан гэж Ил хаант улсын түүхч, сайд Рашид ад-Дин тэмдэглэснийг улбаалан орчин цагийн зарим түүхчид Монголын Нууц Товчоонд дурдсан энэхүү түүхийн үнэн зөв эсэхэд эргэлздэг.[9][10] Гэсэн хэдий ч Алтанигийн түүх бол монгол эмэгтэйчүүд дайны урлагийг эзэмшсэн, мөн өөрсдийн хөвгүүддээ бие даан зэр зэвсэг хэрхэн хэрэглэхийг заан сургаж чадаж байсныг харуулсан түүхэн баримт юм.[11]

Монголын нууц товчоонд 1206 оноос хойших үйл явдалд Алтангийн тухай дахин дурддаггүй. Арменийн сурвалж бичигт Элтина эсвэл Айлт'ана гэж тэмдэглэсэн Алтани хатан нь Иран, Армен, Гүржийг захирч байсан монгол жанжин Чормаганы эхнэр (хатун) гэж тэмдэглэсэн байдаг.[12] 13-р зууны Арменийн түүхч Грегори Акнер энэхүү хосыг 1230 оноос хойш Муганд амьдарч байсныг дурьдсан боловч тэрээр хатныг Борохулын эхнэр бус, харин Чингис хааны эхнэр байсан гэж бичсэн байдаг.[13] Алтанигийн нөхөр Борохул 1217 оны орчимд Тумадийн босогчдод алагдсан[14] тул монголчуудын дунд түгээмэл байсан уламжлалт ёсоор Алтани нь Чингис хааны хорчи, жанжин Чормагантай хожим гэрлэсэн байж магадгүй юм. Америкийн түүхч Тимоти Мэй Элтина нэрийг Алтан хэмээн хөрвүүлж, түүнийг Өгэдэйгийн эхнэр гэж үзсэн байдаг.[15] Судлаач Жек Уэтерфорд Алтани нь Өэлүнийн ач охин эсвэл өргөмөл хүүхэд байсан байж магадгүй хэмээн, Чингис хааны гэр бүлтэй нягт ойр холбоотой хүн байсан гэсэн санал дэвшүүлжээ.[16]

1240 оны үед Чормаган дүлий болж өвдсөн тул түүний хатан Элтина (Алтани) Иранд байсан таммачи цэргийг Бэсүдийн Байжутэй хамтран хэдэн жил захирчээ.[17] Баруун зүгийн орноос ирсэн бүх чухал ихэс дээдэс, элч нар Монгол дахь Их хааны ордонд хүрэхээсээ өмнө Азербайжанд байрлаж байсан Элтина, Байжу нарыг дайран, бараалхдаг байв.[18][19] Алтани [Элтина буюу Айлтана] Гүрж, Ассири, Армян зэрэг Христийн шашинтнуудтай найрсаг харилцаатай байсныг армен сурвалжуудад дурдсан байна.[20][21]

Чормаганы хатан Алтани Ширэмүн, Бора хэмээх хоёр хүү[22], нэг охинтай[23] байсан нь сурвалжуудаас мэдэгдэж байна. Хүлэгү 1250-иад оны сүүлээр Иранд ирсэнийхээ дараа Алтанигийн хүү Бораг алдаа эндэгдэл гаргасанд буруутган цаазалжээ.[24] Харин нөгөө хүү Ширэмүн нь Их хаан Гүюг болон Илхангууд Хүлэгү болон Абага нарт амжилттай хүчин зүтгэж, Кавказ, Иран дахь Христийн сүм, лам нарыг дэмжиж[25] байв.[26][27]

Эшлэл

засварлах
  1. ↑ The Secret History of the Mongols, translated by Christopher P. Atwood (Penguin Classics, 2023). 214р зүйл
  2. ↑ Francis Woodman Cleaves, "The Mongolian Names and Terms in 'The History of the Nation of the Archers' by Grigor of Akanc," Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 12, No. 3/4 (1949), 411 тал
  3. ↑ The Secret History of the Mongols, translated by Christopher Atwood (Penguin Classics, 2023), Section 214
  4. ↑ Christopher Atwood, Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire (New York: Facts on File, 2004), p. 98
  5. ↑ The Secret History of the Mongols, translated by Christopher Atwood (Penguin Classics, 2023), Section 214
  6. ↑ Jack Weatherford, The Secret History of the Mongol Queens: How the Daughters of Genghis Khan Rescued His Empire (Crown, 2010), хуудас 9, 31
  7. ↑ Jack Weatherford, The Secret History of the Mongol Queens: How the Daughters of Genghis Khan Rescued His Empire (Crown, 2010), pp. 9, 31–32
  8. ↑ The Secret History of the Mongols, translated by Christopher Atwood (Penguin Classics, 2023), Section 214
  9. ↑ Christopher Atwood, "Informants and Sources for the 'Secret History of the Mongols,'" Mongolian Studies, 2007 (29), p. 31
  10. ↑ De Nicola, Bruno, “Women’s Role and Participation in Warfare in the Mongol Empire.” In: K. Klaus Latzel, S. Satjukow, and F. Maubach, eds. Soldatinnen. Gewalt und Geschlecht im Krieg vom Mittelalter bis Heute. Paderborn: Schöningh, 2010, p. 99
  11. ↑ De Nicola, Bruno, “Women’s Role and Participation in Warfare in the Mongol Empire.” In: K. Klaus Latzel, S. Satjukow, and F. Maubach, eds. Soldatinnen. Gewalt und Geschlecht im Krieg vom Mittelalter bis Heute. Paderborn: Schöningh, 2010, хуудас 100
  12. ↑ Francis Woodman Cleaves, "The Mongolian Names and Terms in 'The History of the Nation of the Archers' by Grigor of Akanc," Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 12, No. 3/4 (1949), pp. 410–411
  13. ↑ Grigor Aknerts'i's History of the Nation of Archers. Translated by Robert Bedrosian. Sources of the Armenian Tradition (Long Branch, New Jersey, 2003), бүлэг 4
  14. ↑ Christopher Atwood, Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire (New York: Facts on File, 2004), p. 502
  15. ↑ Timothy May. Chormaqan Noyan: The First Mongol Military Governor in the Middle East, MA Thesis (Indiana University, 1996). p. 47
  16. ↑ Jack Weatherford, The Secret History of the Mongol Queens: How the Daughters of Genghis Khan Rescued His Empire (Crown, 2010), хуудас 9, 31
  17. ↑ Christopher Atwood, Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire (New York: Facts on File, 2004), хуудас 106
  18. ↑ Kirakos Gandzakets'i's History of the Armenians. translated by Robert Bedrosian, Sources of the Armenian Tradition (New York, 1986), бүлэг 36
  19. ↑ Grigor Aknerts'i's History of the Nation of Archers. Translated by Robert Bedrosian. Sources of the Armenian Tradition (Long Branch, New Jersey, 2003), бүлэг 9
  20. ↑ Kirakos Gandzakets'i's History of the Armenians. translated by Robert Bedrosian, Sources of the Armenian Tradition (New York, 1986), бүлэг 39
  21. ↑ Grigor Aknerts'i's History of the Nation of Archers. Translated by Robert Bedrosian. Sources of the Armenian Tradition (Long Branch, New Jersey, 2003), бүлэг 9
  22. ↑ Grigor Aknerts'i's History of the Nation of Archers. Translated by Robert Bedrosian. Sources of the Armenian Tradition (Long Branch, New Jersey, 2003), бүлэг 9
  23. ↑ Kirakos Gandzakets'i's History of the Armenians. translated by Robert Bedrosian, Sources of the Armenian Tradition (New York, 1986), Chapter 39
  24. ↑ Grigor Aknerts'i's History of the Nation of Archers. Translated by Robert Bedrosian. Sources of the Armenian Tradition (Long Branch, New Jersey, 2003), бүлэг 9
  25. ↑ Grigor Aknerts'i's History of the Nation of Archers. Translated by Robert Bedrosian. Sources of the Armenian Tradition (Long Branch, New Jersey, 2003), бүлэг 9
  26. ↑ Biran, Michal (2002). The battle of Herat (1240): a case of inter-mongol warfare. In Warfare in Inner Asian History (500-1800). Brill, тал 196
  27. ↑ Rashīd al-Din Faḍlallāh. Jāmiʿ al-tavārīkh. Translated and annotated by Thackston, Wheeler M.. 3 vols. Sources of Oriental Languages & Literatures 45, edited by Tekin, Şinasi and Alpay Tekin, Gönül. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1998, хуудас 388, 507, 491
"https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Алтани&oldid=796443"-с авсан