Танин мэдэхүйн онол
Танин мэдэхүйн онол нь [мөн эпистемологи эсвэл гносеологи гэдэг) мэдлэгийн нөхцөл, үүсэл гарал, үнэн магадлалт шинжийн тухай философийн салбар ухаан. Танин мэдэхүйн үйл явц дахь эргэлзээ ба нотолгоонуудын бодит шинжийг тодорхойлдог.
16-р зуунд Францын агуу их математикч, эрдэмтэн, философич Рене Декарт бид юу мэдэж чадах вэ, мэдлэгийг хаанаас авч болох вэ гэдэг тухайд үндсэн суурь болох асуудлыг дэвшүүлсээр философи дахь эргэцүүллийн чиг хандлагыг өөрчилжээ. Декартын эргэлзэх арга нь үнэн магад нь бүрэн төгс батлагдаагүй итгэл үнэмшил бүхнийг шалгахыг шаардсан. Бидний амьдралд байнга дайралддаг математикийн, шинжлэх ухааны, шашны болон өдөр тутмын ерийн итгэл үнэмшлийн ихэнх нь иим шалгалтыг даван гарч чадахгүй болохыг Декарт харуулж чадсан юм.
Декартын энэхүү системтэй эргэлзээ нь философчид маш урт хугацааны турш хэлэлцэж ирсэн асуудлыг бүхний анхаарлын төвд тавьж өгчээ. Юмсын шинж чанарын тухай бид хаанаас олж мэдэж байна вэ,өөрийн мэдрэхүйн эрхтнээр дамжуулж уу,аль эсвэл эргэцүүлэн бодох замаар уу? Мэдлэгийн эх сурвалж нь мэдрэмж гэж үздэг философичдыг эмпирик үзэлтэн гэж нэрлэдэг байна.Харин мэдлэгийн эх сурвалж нь оюун ухаан гэж үздэг философичдыг рационал үзэлнүүд гэх ажээ. 17 ба 18-р зуун эмпирикууд ба рационалистууд хоёрын хооронд физикч, математикч, шашны номлолтон ба логикчдыг оролцуулан өрнөсөн их маргааны гэрч болон үлджээ.
Декарт өөрөө Готфрид Лайбницийн нэг адил рацианалист байв. Хамгийн итгэлтэй эмпирик үзэлтнүүд бол Британийн философчид түүний дотор Жон Локк, Жорж Беркли, Дэвид Хьюм нар байлаа. Тэд Декартын скептик үндэслэгээнд өөрөөс нь гүнзгий дүгнэлт хийж,ингэснээрээ физикийн үндсэн баталгаанууд,Бурхны оршихуйн баталгаа ба тэр ч бүү хэл математикийн теоремыг хүртэл үндэсгүй гэж үзэхэд хүрч байв.
Хамгийн эрс үзэлтэй эмпирик бол Дэвид Хьюм юм. 1739-1740 онд хэвлэгдсэн түүний "Хүний шинж чанарын тухай шаштир" хэмээх зохиолд нь бүр хувь хүний оршихуй ба нэгдлийн талаар эргэлзсэн нотолгоо их байдаг.
18-р зууны дунд үе хүртэл эмпирикзүүд ба рационалистууд хэн хэн нь шийдвэрлэх амжилт ололгүй тулалдсаар байв. Харин энэ үед Плато ба Аристотелиос хойш гарсан хамгийн агуу их философчдын нэг Иммануил Кант энэ маргааныг шийдэж,философыг нэгэнт шигдэж орсон мухраас нь татаж гаргахаар оролдсон юм. Кантын агуу зохиол болох 1781 онд хэвлэгдсэн "Цэвэр оюун ухааны шүүмж" нь татин мэдэхүй, ухамсар, хувь хүн болон юм үзэгдэл хэрхэн оршидог болон бид юуг мэдэж байгаа хоёрын холбооны тухай манай ойлгоцыг нэг мөсөн өөрчилж, философийг эргүүлж чадсан байна.
Үзэгдэл ба бодит байдлын хоорондох эртний платоны ялгааг ашиглан Кант бид бодит байдлын тухай мэдлэгийг хэзээ ч эзэмшиж чадахгүй бөгөөд харин зөвхөн туршлагаар бидэнд өгөгдсөн юмсын тухай мэдлэгийг л олж авдаг,харин оюун ухаан бол бидний хэрэглэн юм үзэгдлийг танин мэддэг тэр хэлбэрийг нөхцөлдүүлж байдаг гэж баталжээ.
Кантын хамгийн их нэрд гарсан нэг хэллэг нь "Оюун ухаан өөрөө байгаль ертөнцийн хууль тогтоогч юм" гэсэн байдаг билээ.