Гаспар Монж

Гаспар Монж, буюу де Пелүз гүн (франц. Gaspard Monge, comte de Péluse; 1746 оны 5-р сарын 10-нд Францын Бургунд мужийн Бон хотод төрсөн— 1818 оны 7-р сарын 28-нд Парис хотод нас барсан) — Францын математикч, геометрын эрдэмтэн, төрийн зүтгэлтэн, Францын далайн цэргийн яамны сайд.

Намтар

Гаспар Монж 1746 онд Францын зүүн хэсэгт орших Бон хэмээх жижиг хотод худалдаачны гэр бүлд төржээ. Тэрээр 5 хүүхдийн ууган нь байсан бөгөөд эцэг нь угсаа гарал тааруу, харьцангуй ядуу байсан ч тухайн үеийн хамгийн сайн боловсрол олгохыг хичээдэг байв. Түүний хоёр дахь дүү Луи нь сүүлд математик, одон орон судлалын профессор, хамгийн отгон дүү Жан, мөн математик, гидрографи, навигацийн профессор болжээ. Гаспар анхан шатны боловсролоо хотын энгийн сургуульд олж авсан. Тэрээр 1762 онд сургуулиа төгсөөд шилдэг оюутан болж Лионы коллежид элсэн орсон дараа нь тэндээ физикийн хичээл заах болжээ.

Гаспар Монж

1764 оны зун Монж төрөлх Бон хотынхоо гайхалтай нарийн төлөвлөгөөг зурж хийжээ. Өнцөг хэмжих, шугам зурахад шаардлагатай арга, хэрэгслийг хөрвүүлэгч өөрөө зохион бүтээсэн байна. Лион хотод сурч байхдаа тэрээр коллежийн багшаар үлдэх саналыг хүлээн авсан боловч математик, зураг, зургийн чиглэлээр гайхалтай чадвараа харуулж, Мезиерийн Цэргийн инженерүүдийн сургуульд элсэн орж чадсан боловч (түүний гарал үүслийн улмаас) зөвхөн туслах офицерын хэлтэс болон тэтгэлэггүй байжээ. Гэсэн хэдий ч нарийн шинжлэх ухааны ололт амжилт, бэхлэлтийн чухал асуудлын нэг (дайсны их бууны байршлаас хамааран бэхлэлтийг байрлуулах) анхны шийдэл нь түүнд 1769 онд математикийн туслах (туслах багш) болох боломжийг олгож, дараа нь физик, жилдээ 1800 ливрийн зохистой цалинтай болжээ.

Гаспар Монж Мезиерийн сургуульд нийт 20 жил багшилсан. Тэнд тэд геометр, физик, бэхлэлт, барилгын хичээлийг практикийг онцолж заадаг байсан. Энэ сургууль нь ирээдүйн алдартай Францын Политехникийн сургуулийн үндэс суурь болсон юм. Г.Монж дүрслэх геометрийн үндсээс гадна хөгжлийн онол, вариацын тооцоо болон бусад математикийн аргуудыг боловсруулсан байна. Парисын Шинжлэх Ухааны Академийн хурал дээр маш амжилттай хийсэн хэд хэдэн илтгэл тайлан нь Монжийг 1772 онд Академийн хорин "хамтран" гишүүний нэгээр сонгогдоход хүргэсэн юм. 1780 онд тэрээр академичаар сонгогдсон түүхтэй.

Монж Мезиерийн сургуульд байр сууриа хадгалахын зэрэгцээ Парис руу нүүжээ. Тэрээр Парисын тэнгисийн сургуульд гидродинамик, гидрографийн хичээл заадаг бөгөөд дараа нь далайн сургуулиудын шалгагчаар ажилласан байна. Гэвч Парис, Мезиерэд ээлжлэн ажил хийж, зургаан сараар хувааж амьдрах нь хэцүү болсон бөгөөд Мезиерийн сургуулийн удирдлагад ч энэ таарч тохирохгүй байв. 1783 онд Монж сургуульд багшлахаа больж, 1784 онд Парис руу нэг мөр нүүжээ.

1786-1788 онд тэрээр практик механик, машины онолын сурах бичиг "Далайн коллежид зориулсан статикийн тухай хуулиуд" боловсруулсан байна. Энэ сурах бичгийг 8 удаа, сүүлчийнх нь 1846 онд дахин хэвлэж, бусад гадаад хэл рүү дахин дахин орчуулж байсан.

Хувьсгалын үе

Гаспар Монж нийгмийн шударга ёс, тэгш байдлыг тунхагласан Францын хувьсгалыг талархан хүлээн авчээ. Доод давхаргын хүн сайн боловсрол эзэмшиж, нийгэмд байр суурь эзэлнэ гэдэг ямар хэцүү байдгийг өөрийн биеэр мэдэрсэн. Монж эх орноо орхин явсан олон иргэдээс ялгаатай нь шинжлэх ухаан, багшлах үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлж, Шинжлэх ухааны академийн хуралд оролцож, шинэ засгийн газрын даалгаврыг хүсэл эрмэлзэл, ухамсартайгаар биелүүлж байсан. 1790 оны 5-р сард академич Борда, д'Аламбер, Кондорсе, Кулон, Лагранж, Лаплас нарын хамт түүнийг Үндэсний Ассамблей бүхэл бүтэн улс орны хэмжээнд зайны болон жингийн нэгдсэн хэмжүүрийн системийг бий болгох комисст томилов. Учир нь хэмжүүр нь муж бүрт өөр өөр байдаг байжээ. Хамгийн чухал ажлуудын нэг нь далайн хилийг бэхжүүлэх явдал байв. Монж Францын боомтуудад гидрографийн мэргэжилтэн бэлтгэх 12 сургуулийг шинээр зохион байгуулж, далайн сургуульд шалгалт өгдөг болгосон. 1792 оны 8-р сард түүний хувьсгалын үзэл санаанд тууштай байдал, далайн сахилга батыг мэддэг байсныг харгалзан Хууль тогтоох Ассемблэй түүнийг шинэ засгийн газар, Түр Гүйцэтгэх Зөвлөлийн Далайн цэргийн сайдаар томилов.

Гол бүтээлүүд

Monge, Gaspard. Mémoire sur la théorie des déblais et des remblais. De l’Imprimerie Royale, 1781.
Monge, Gaspard. Une application d’analyse à la géométrie, 1795.
Monge, Gaspard. Géométrie descriptive. Leçons données aux écoles normales, 1799.
Monge, Gaspard. Application de l’algèbre à la géométrie, 1805)
Monge, Gaspard. Application de l’analyse à la géométrie, à l’usage de l’Ecole impériale polytechnique, 1807.
Monge, Gaspard; Hachette, Jean Nicolas Pierre. Traité élémentaire de statique, a l’usage des écoles de la Marine, par Gaspard Monge. chez Courcier, Imprimeur-libraire, pour les mathematiques, quai des Augustins, 1810.
Monge, Gaspard. An elementary treatise on statics, 1852.