Америкийн иргэний дайн

Америкийн иргэний дайн (1861–1865) буюу Муж улсуудын хоорондох дайн АНУ-д гарсан иргэний дайн юм. Өмнөдийн боолчлолыг устгаагүй 11 муж улс АНУ-аас салан тусгаарлаж Америкийн Холбооны Улс байгуулснаа зарлажээ. Тэд Жефферсон Дэвисээр удирдуулан АНУ-ын холбооны засгийн газрын эсрэг ("Нэгдсэн Улс") тулалдсан бөгөөд холбооны засгийн газрыг бүх чөлөөт муж улсууд болон хилийн боолчлол бүхий таван муж улс дэмжиж байв.

Америкийн иргэний дайн
Зүүн дээд: Рөүзенкранс Теннессийн Стөүнз голын тулалдааны үеэр; баруун дээд: Геттисбургт олзлогдсон Холбооны улсын цэргүүд; доор: Арканзасын Форт Хиндмэний тулалдаан
Огноо 1861 оны 4-р сарын 12 - 1865 оны 4-р сарын 9 (сүүлийн тулалдаан 1865 оны 5-р сарын 13-нд дууссан) Байршил Голдуу АНУ-ын өмнөд хэсгээр Үр дүн Нэгдсэн Улсын ялалт; Сэргээн босголт; АНУ-д боолчлол устсан
Байлдагч талууд
Нэгдсэн Улс	Америкийн Холбооны Улс
Командлагч болон удирдагчид
Нэгдсэн Улсын удирдагчид	Холбооны Улсын удирдагчид
Цэргийн хүч
2,200,000	1,064,000
Хохирол
110,000 хүн тулалдаанд амь үрэгдсэн нийт 360,000 хүн амь үрэгдсэн 275,200 хүн шархадсан	93,000 хүн тулалдаанд амь үрэгдсэн нийт 260,000 хүн амь үрэгдсэн 137,000+ хүн шархадсан

1860 оны АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Абрахам Линколноор удирдуулсан Бүгд Найрамдах Нам боолчлолыг одоо байгаа муж улсуудаас цааш дэлгэрүүлэхийн эсрэг сонгуулийн кампанит ажлаа өрнүүлсэн. Энэ сонгуульд Бүгд Найрамдах Нам ялсны дараа Линколныг 1861 оны 3-р сарын 4-нд албаа хүлээж авахаас өмнө Өмнөдийн 7 муж улс Нэгдсэн Улсаас салснаа тунхаглажээ. Засгийн эрхээ өгч, авалцаж байгаа талууд хоёулаа энэхүү салан тусгаарлалтыг Нэгдсэн Улсын эсрэг боссон хэрэг гэж үзжээ.

1861 оны 4-р сарын 12-нд Холбооны цэргийн хүч Өмнөд Каролиний Форт Самтер дахь АНУ-ын цэргийн бааз руу довтолсноор дайн эхэлжээ. Үүний хариуд Линколн муж улс бүрээс сайн дурын арми бүрдүүлэхийг уриалжээ. Энэ уриалгын хариуд Өмнөдийн боолчлол бүхий дөрвөн муж улс салан тусгаарласнаа мэдэгдэв. Дайны эхэн үед Нэгдсэн Улсын хүч хилийн муж улсуудыг хяналтдаа авч, Нэгдсэн Улсын хориглолтыг байгуулах үед хоёр тал армиа бүрдүүлжээ. 1862 оны 9-р сард Линколн Боолчлолоос чөлөөлөх тунхаг гаргаснаар Өмнөдөд боолчлолыг устгахыг дайны зорилго болгосон бөгөөд Британичуудыг оролцохоос түдгэлзэхэд хүргэсэн. Холбооны хүчний командлагч Роберт Э. Ли зүүн зүгт тулалдаанд ялж байсан боловч 1863 онд түүний хойд зүгт хийсэн давшилт Геттисбургт няцаагдаж, баруун зүгт Нэгдсэн Улсын хүч Виксбургийн тулалдаанаар Миссиссиппи голыг эзлэн авч, Холбооны хүчийг хоёр хэсэгт тасаджээ. Удаан хугацааны турш Нэгдсэн Улс хүн хүч, материал хэрэгслээр илүү хангагдаж байсны ачаар 1864 онд Улиссес С. Грант Литэй хүчийг нь барах тулалдаан хийж байх үед, Нэгдсэн Улсын генерал Виллиам Шерман Жоржиа муж улсын Атланта хотыг эзэлж, далай хүртэл давшжээ. 1865 оны 4-р сарын 9-нд Ли Аппоматтокс шүүхийн байранд Грантад бууж өгснөөр Холбооны хүчний эсэргүүцэл нуран унажээ.

Америкийн иргэний дайн АНУ-ын түүхэн дэх хамгийн их цус урсгасан дайн болсон бөгөөд нийт 620,000 цэрэг амиа алдаж, тодорхойгүй тооны энгийн иргэд алагдсан юм. Дайны үр дүнд АНУ-д боолчлолыг устгаж, Нэгдсэн Улсыг сэргээн байгуулж, холбооны засгийн газрын үүргийг бэхжүүлсэн. Америкийн иргэний дайны нийгэм, улс төр, эдийн засаг, арьс өнгөний асуудал АНУ-ын сэргээн босголтын үеийг хэлбэржүүлсэн бөгөөд XXI зуунд ч нөлөөллөө үзүүлсээр байна.

Лавлах материал

Тойм Beringer, Richard E., Archer Jones, and Herman Hattaway, Why the South Lost the Civil War (1986) influential analysis of factors; The Elements of Confederate Defeat: Nationalism, War Aims, and Religion (1988), abridged version Catton, Bruce, The Civil War, American Heritage, 1960, ISBN 0-8281-0305-4, illustrated narrative Davis, William C. The Imperiled Union, 1861–1865 3v (1983) Donald, David et al. The Civil War and Reconstruction (latest edition 2001); 700 page survey Eicher, David J., The Longest Night: A Military History of the Civil War, (2001), ISBN 0-684-84944-5. Fellman, Michael et al. This Terrible War: The Civil War and its Aftermath (2nd ed. 2007), 544 page survey Foote, Shelby. The Civil War: A Narrative (3 volumes), (1974), ISBN 0-394-74913-8. Highly detailed military narrative covering all fronts McPherson, James M. Battle Cry of Freedom: The Civil War Era (1988), 900 page survey of all aspects of the war; Pulitzer prize James M. McPherson. Ordeal By Fire: The Civil War and Reconstruction (2nd ed 1992), textbook Nevins, Allan. Ordeal of the Union, an 8-volume set (1947–1971). the most detailed political, economic and military narrative; by Pulitzer Prize winner 1. Fruits of Manifest Destiny, 1847–1852; 2. A House Dividing, 1852–1857; 3. Douglas, Buchanan, and Party Chaos, 1857–1859; 4. Prologue to Civil War, 1859–1861; 5. The Improvised War, 1861–1862; 6. War Becomes Revolution, 1862–1863; 7. The Organized War, 1863–1864; 8. The Organized War to Victory, 1864–1865 Rhodes, James Ford. History of the Civil War, 1861–1865 (1918), Pulitzer Prize; a short version of his 5-volume history Ward, Geoffrey C. The Civil War (1990), based on PBS series by Ken Burns; visual emphasis Weigley, Russell Frank. A Great Civil War: A Military and Political History, 1861–1865 (2004); primarily military Лавлах ном Blair, Jayne E. The Essential Civil War: A Handbook to the Battles, Armies, Navies And Commanders (2006) Carter, Alice E. and Richard Jensen. The Civil War on the Web: A Guide to the Very Best Sites- 2nd ed. (2003) Current, Richard N., et al. eds. Encyclopedia of the Confederacy (1993) (4 Volume set; also 1 vol abridged version) (ISBN 0-13-275991-8) Faust, Patricia L. (ed.) Historical Times Illustrated Encyclopedia of the Civil War (1986) (ISBN 0-06-181261-7) 2000 short entries Esposito, Vincent J., West Point Atlas of American Wars online edition 1995 Heidler, David Stephen, ed. Encyclopedia of the American Civil War: A Political, Social, and Military History (2002), 1600 entries in 2700 pages in 5 vol or 1-vol editions Resch, John P. et al., Americans at War: Society, Culture and the Homefront vol 2: 1816–1900 (2005) Tulloch, Hugh. The Debate on the American Civil War Era (1999), historiography Wagner, Margaret E. Gary W. Gallagher, and Paul Finkelman, eds. The Library of Congress Civil War Desk Reference (2002) Woodworth, Steven E. ed. American Civil War: A Handbook of Literature and Research (1996) (ISBN 0-313-29019-9), 750 pages of historiography and bibliography online edition

Намтрууд American National Biography 24 vol (1999), essays by scholars on all major figures; online and hardcover editions at many libraries McHenry, Robert ed. Webster's American Military Biographies (1978) Warner, Ezra J., Generals in Blue: Lives of the Union Commanders, (1964), ISBN 0-8071-0822-7 Warner, Ezra J., Generals in Gray: Lives of the Confederate Commanders, (1959), ISBN 0-8071-0823-5 Цэргүүд Berlin, Ira, et al, eds. Freedom's Soldiers: The Black Military Experience in the Civil War (1998) Hess, Earl J. The Union Soldier in Battle: Enduring the Ordeal of Combat (1997) McPherson, James. For Cause and Comrades: Why Men Fought in the Civil War (1998) Wiley, Bell Irvin. The Life of Johnny Reb: The Common Soldier of the Confederacy (1962) (ISBN 0-8071-0475-2) Wiley, Bell Irvin. Life of Billy Yank: The Common Soldier of the Union (1952) (ISBN 0-8071-0476-0) Анхдагч эх сурвалж Commager, Henry Steele (ed.). The Blue and the Gray. The Story of the Civil War as Told by Participants. (1950), excerpts from primary sources Hesseltine, William B. ed.; The Tragic Conflict: The Civil War and Reconstruction (1962), excerpts from primary sources

Цахим холбоос

• Ohio in the Civil War Archive: Collaborative research archive
• Declarations of Causes of Secession
• Alexander Stephens' Cornerstone Speech
• Lincoln's Call for Troops
• The Civil War Home Page
• Civil War photos at the National Archives
• Civil War in Virginia
• Online texts of Civil War books at the National Park Service
• University of Tennessee: U.S. Civil War Generals
• The Civil War, a PBS documentary by Ken Burns
• Individual state's contributions to the Civil War: California, Florida, Illinois #1, Illinois #2, Ohio, Pennsylvania
• Civil War Memorials in & around D.C. (with photos)
• WWW-VL: History: USA Civil War 1855-1865
• Civil War Preservation Trust
• Description and Pictures of Civil War Battlefields Over 2,100 pictures from Civil War sites
• Civil War Era Digital Collection at Gettysburg College This collection contains digital images of political cartoons, personal papers, pamphlets, maps, paintings and photographs from the Civil War Era held in Special Collections at Gettysburg College.
• ”Fort Morgan and the Battle of Mobile Bay”, a National Park Service Teaching with Historic Places (TwHP) lesson plan
• ”Battle of Prairie Grove: Civilian Recollections of the Civil War”, a National Park Service Teaching with Historic Places (TwHP) lesson plan
• “Andersonville: Prisoner of War Camp”, a National Park Service Teaching with Historic Places (TwHP) lesson plan
• TOCWOC Civil War Blog A group Civil War blog consisting of informed amateurs.
• Civil War Books and Authors Blog A Civil War blog focusing mainly on book reviews.
• Civil War Bookshelf American Civil War historiography and publishing blogged daily by Dimitri Rotov.
• American Civil War in Alabama, Encyclopedia of Alabama
• U.S. Civil War Era Uniforms and Accouterments