Монгол цаг тоолол

Монгол цаг тоолол нь дотроо улирлын (нарны), аргын тоолол (орчин үеийн цаг тоолол), билгийн тоолол (уламжлалт сарны цаг тоолол) гэж хуваагдана. Монголчууд цаг агаарын байдлыг ажиглаж жилийг хавар, зун, намар, өвөл дөрвөн улирал болгон хувааж байжээ. Энэ дөрвөн улирал нь арван хоёр жил үүсэх гол үндэс болсон байна.

Эртний монгол цагалбар нь анхандаа нарны тоололд үндэслэж байв. Үүнийг Улиралын тоолол гэдэг. Оны эх нь намар байжээ. Жилийг 4 улиралд хуваана. Улирлууд нь өдөр шөнө тэнцэх ба нар буцахад эхэлнэ. Улирал нь эхэн, дунд, адаг сараас бүрдэнэ. Сар бүр онцлог нэртэй байв.

Улиралын тооллыг 1211 онд шинэчилжээ. Цагаан сар-шинэ жилийг 3 сарын 22-ноос тэмдэглэх болж, хаврын улирал тэндээс эхлэх болов. Сарын нэрс хагас жилээр шилжиж солигджээ. Ийнхүү уламжилалт тооллыг шинэчилсэн ч Юань гүрнээс хойш энэ тооллыг Чингисийн тахилгаас бусад зүйлд огт хэрэглэхгүй болгожээ.

1282 онд Хубилай хаан Хятадын тооллыг шинэчилж, энэ тоололдоо өөрийн эх нутаг Монголыг ч хамруулах болжээ. Үүнийг сар тоололтоой хятадын шар зурхай гэдэг. Энэ үеэс монголд 2 сард хавар буюу шинэ жилийг эхлүүлэх өөрчлөлт гарч, сарын нэрсийг амьтнаар нэрлэх болжээ. Улирлын тооллыг Юань гүрний хаан Хубилайн зарлигаар "Чингисийн дөрвөн цагийн тайлга"-д тэмдэг төдий үлдээжээ. Үүний ул мөрийг одоо "Ордос тоолол" гэдэг. "Ордос тоолол" ч уг байдлаасаа нилээд өөрчлөгдөж будилсан хэлбэрээр үлджээ.

Сар засварлах

Дөрвөн улирлаа гурав гурав хувааж арван хоёр сар болгон амьтдын нэр өгчээ. Энэ нэрээрээ 12 жилээ бас нэрлэжээ. Эдгээр амьтдын нэр хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морь, хонь, бич, тахиа, нохой, гахай юм. Мөн өдрийг арван хоёр цаг болгон хувааж, эдгээр амьтдын нэрээр нэрлэжээ. Учир нь дорно дахины он тооллын мод, гал, шороо, төмөр, усыг таван махбод гэж нэрлэдэг. Эдгээр таван махбодыг өнгөөр төлөөлүүлж өргөн хэрэглэдэг. Модыг хөх, галыг улаан, шороог шар, төмрийг цагаан, усыг хар гэж нэрлэдэг. Таван махбодоо эр, эм болгон тоолдог. Хөхийг эр, хөхөгчнийг эм, улааныг эр, улаагчныг эм, шарыг эр, шарагчныг эм, цагааныг эр, цагаагчныг эм, харыг эр, харагчныг эм гэж тоолно.

Аргын тооллын нэр	Билгийн тооллын нэр^[1]	Монгол нэр^[2]	Монгол бичгээр	Улирлаар нэрлэсэн нэр
Нэгдүгээр сар	Бар сар	Хувь (хуби)	ᠪᠠᠷᠰ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Өвлийн дунд сар
Хоёрдугаар сар	Туулай сар	Хужир (хужир)	ᠲᠠᠤᠯᠠᠢ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Өвлийн адаг сар
Гуравдугаар сар	Луу сар	Үүлжин (үгүлжин)	ᠯᠤᠤ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Хаврын эхэн сар
Дөрөвдүгээр сар	Могой сар	Хөхөө (хөхэ)	ᠮᠣᠭᠠᠢ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Хаврын дунд сар
Тавдугаар сар	Морь сар	Улар (улару)	ᠮᠣᠷᠢ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Хаврын адаг сар
Зургаадугаар сар	Хонь сар	Уйруу (уйру)	ᠬᠣᠨᠢ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Зуны эхэн сар
Долоодугаар сар	Бич сар	Хуран (хуран)	ᠪᠡᠴᠢᠨ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Зуны дунд сар
Наймдугаар сар	Тахиа сар	Буга (бугу)	ᠲᠠᠬᠢᠶ᠎ᠠ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Зуны адаг сар
Есдүгээр сар	Нохой сар	Хуц (хуца)	ᠨᠣᠬᠠᠢ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Намрын эхэн сар
Аравдугаар сар	Гахай сар	Хэлбэтэр (хэлбэтүр)	ᠭᠠᠬᠠᠢ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Намрын дунд сар
Арваннэгдүгээр сар	Хулгана сар	Идэлэх (идэлэхү)	ᠬᠤᠯᠤᠭᠠᠨ᠎ᠠ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Намрын адаг сар
Арванхоёрдугаар сар	Үхэр сар	Хөхлөр (хөхэлэр)	ᠦᠬᠡ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ	Өвлийн эхэн сар

Жаран засварлах

Энэ өнгийн дэс дарааллаар хөх хулгана, хөхөгчин үхэр, улаан бар, улаагчин туулай, шар луу, шарагчин могой гэх мэтээр эр, эмээр салаавчлан тоолдог. Ингэж тоолоход 1-р хулгана хөх, 2-р хулгана улаан, 3-р хулгана шар, 4-р хулгана цагаан, 5-р хулгана хар болох бөгөөд бүх амьтан энэ мэтээр таван өнгөөр тоологдоно. Энэ нь арван хоёр жил таван удаа давтагдана гэсэн үг. Тэгээд энэ таван арван хоёр жилийг жаран жил буюу нэг жаран гэж нэрлэдэг.

Нэг жаранд 30 эр, 30 эм жил байна. Энэ он тоолол заавал хөх хулгана жилээр эхэлдэг. Зурхайн ёсоор ивээл жилүүд гэж байдаг. Бар, нохой, морь гурав ивээл, хулгана, луу, бич гурав ивээл, үхэр, могой, тахиа гурав ивээл, гахай, хонь, туулай гурав ивээл жилүүд юм. Үүнээс гадна жилийг зөөлөн, хатуу гэж хоёр хуваадаг. Хулгана, бар, луу, морь, бич, нохой хатуу жил, харин үхэр, туулай, могой, хонь, тахиа, гахай жилүүд зөөлөн жил болно. Монгол хүмүүс гэрлэх, үс авах, нас барсан хүнийг оршуулах зэрэг бүх зүйлд тэр хүний төрсөн жил, сар, өдөр, цагийг хардаг. Энэ их чухал зүйл юм. Зөөлөн, хатуу жилтэй хүмүүс гэрлэвэл муу гэж үздэг. Харин хоёр хатуу, хоёр зөөлөн жилтэй, ивээл жилтэй хүмүүс гэрлэвэл сайн гэж үздэг юм байна.

№	Тэмдэг ба амьтан^[3]	Нэр^[4]	16-р жаран	17-р жаран
1	🐇︎ Улаагчин туулай жил (эм)	Сайтар гарсан	1927 он	1987 он
2	🐉︎ Шар луу жил (эр)	Сайтар болсон	1928 он	1988 он
3	🐍︎ Шарагчин могой жил (эм)	Цагаан	1929 он	1989 он
4	🐎︎ Цагаан морин жил (эр)	Маш согтонги	1930 он	1990 он
5	🐑︎ Цагаагчин хонин жил (эм)	Төрөлхтөний эзэн	1931 он	1991 он
6	🐒︎ Хар бичин жил (эр)	Ангира	1932 он	1992 он
7	🐓︎ Харагчин тахиа жил (эм)	Цог нүүрт	1933 он	1993 он
8	🐕︎ Хөх нохой жил (эр)	Бода	1934 он	1994 он
9	🐖︎ Хөхөгчин гахай жил (эм)	Насан төгөлдөр	1935 он	1995 он
10	🐁︎ Улаан хулгана жил (эр)	Баригч	1936 он	1996 он
11	🐂︎ Улаагчин үхэр жил (эм)	Эрхэт	1937 он	1997 он
12	🐅︎ Шар бар жил (эр)	Олон үрт	1938 он	1998 он
13	🐇︎ Шарагчин туулай жил (эм)	Согтох төгөлдөр	1939 он	1999 он
14	🐉︎ Цагаан луу жил (эр)	Тийн дарагч	1940 он	2000 он
15	🐍︎ Цагаагчин могой жил (эм)	Сүргийн манлай	1941 он	2001 он
16	🐎︎ Хар морин жил (эр)	Элдэв	1942 он	2002 он
17	🐑︎ Харагчин хонин жил (эм)	Наран	1943 он	2003 он
18	🐒︎ Хөх бичин жил (эр)	Наран гэтэлгэгч	1944 он	2004 он
19	🐓︎ Хөхөгчин тахиа жил (эм)	Газар тэтгэгч	1945 он	2005 он
20	🐕︎ Улаан нохой жил (эр)	Баршгүй	1946 он	2006 он
21	🐖︎ Улаагчин гахай жил (эм)	Хамгийг номхотгогч	1947 он	2007 он
22	🐁︎ Шар хулгана жил (эр)	Хотлыг баригч	1948 он	2008 он
23	🐂︎ Шарагчин үхэр жил (эм)	Харшилт	1949 он	2009 он
24	🐅︎ Цагаан бар жил (эр)	Тийн урвагч	1950 он	2010 он
25	🐇︎ Цагаагчин туулай жил (эм)	Илжиг	1951 он	2011 он
26	🐉︎ Хар луу жил (эр)	Баясгалан	1952 он	2012 он
27	🐍︎ Харагчин могой жил (эм)	Тийн ялагч	1953 он	2013 он
28	🐎︎ Хөх морин жил (эр)	Ялгуусан	1954 он	2014 он
29	🐑︎ Хөхөгчин хонин жил (эм)	Солиоруулагч (Галзууруулагч)	1955 он	2015 он
30	🐒︎ Улаан бичин жил (эр)	Нүүр муут (Муу нүүрт)	1956 он	2016 он
31	🐓︎ Улаагчин тахиа жил (эм)	Алтан унжлагат	1957 он	2017 он
32	🐕︎ Шар нохой жил (эр)	Тийн унжлагат	1958 он	2018 он
33	🐖︎ Шарагчин гахай жил (эм)	Урвуулагч	1959 он	2019 он
34	🐁︎ Цагаан хулгана жил (эр)	Хотол төгс	1960 он	2020 он
35	🐂︎ Цагаагчин үхэр жил (эм)	Цөөвөр	1961 он	2021 он
36	🐅︎ Хар бар жил (эр)	Сайжруулагч (Буян үйлдэгч)	1962 он	2022 он
37	🐇︎ Харагчин туулай жил (эм)	Үзэсгэлэнт болгогч	1963 он	2023 он
38	🐉︎ Хөх луу жил (эр)	Хилэнт эм	1964 он	2024 он
39	🐍︎ Хөхөгчин могой жил (эм)	Элдэв эрдэнэт	1965 он	2025 он
40	🐎︎ Улаан морин жил (эр)	Сүрээр дарагч	1966 он	2026 он
41	🐑︎ Улаагчин хонин жил (эм)	Бичин	1967 он	2027 он
42	🐒︎ Шар бичин жил (эр)	Гадсан	1968 он	2028 он
43	🐓︎ Шарагчин тахиа жил (эм)	Амирлангуй	1969 он	2029 он
44	🐕︎ Цагаан нохой жил(эр)	Ерд (Ерөнхий)	1970 он	2030 он
45	🐖︎ Цагаагчин гахай жил (эм)	Харшлагч (Алжаас үйлт)	1971 он	2031 он
46	🐁︎ Хар хулгана жил (эр)	Огоот баригч	1972 он	2032 он
47	🐂︎ Харагчин үхэр жил (эм)	Сэрэмж үгүй	1973 он	2033 он
48	🐅︎ Хөх бар жил (эр)	Хотол баясгалант	1974 он	2034 он
49	🐇︎ Хөхөгчин туулай жил (эм)	Мангас	1975 он	2035 он
50	🐉︎ Улаан луу жил (эр)	Гал	1976 он	2036 он
51	🐍︎ Улаагчин могой жил (эм)	Улбар шаргалт	1977 он	2037 он
52	🐎︎ Шар морин жил (эр)	Цагийн элч	1978 он	2038 он
53	🐑︎ Шарагчин хонин жил (эм)	Тус бүтээгч	1979 он	2039 он
54	🐒︎ Цагаан бичин жил (эр)	Догшин	1980 он	2040 он
55	🐓︎ Цагаагчин тахиа жил (эм)	Муу оюут	1981 он	2041 он
56	🐕︎ Хар нохой жил (эр)	Их хэнгэрэг	1982 он	2042 он
57	🐖︎ Харагчин гахай жил (эм)	Цусаар бөөлжигч	1983 он	2043 он
58	🐁︎ Хөх хулгана жил (эр)	Улаан нүдэн	1984 он	2044 он
59	🐂︎ Хөхөгчин үхэр жил (эм)	Хилэнт	1985 он	2045 он
60	🐅︎ Улаан бар жил (эр)	Барагдагч	1986 он	2046 он