Бэрх: Засвар хоорондын ялгаа

'''Бэрх хаанхан''' нь [[Хөх Орд]] ба [[Цагаан Орд]]ыг <ref>Хөх, Цагаан гэсэн эдгээр нэрийг орчин үеийн ихэнх түүхчдийн нэгэн адил Перс уламжлалыг дагаж бичсэн бөгөөд түрэгийн хэрэглээнд эдгээр нэрний байр нь солигддог учир хоёрдогч сурвалжуудад будлиан үүсгэдэг.</ref> нэгтгэсэн бөгөөд [[1257]]-[[1266]] онд [[Кипчак]] буюу [[Алтан Орд]]ыг <ref> Алтан гэдэг нэр тал нутгийн зүг чигийг бэлэгдсэн өнгөнөөс гаралтай гэж үздэг. Тухайлбал : хар — хойд, хөх — зүүн, улаан — өмнөд, цагаан — баруун, шар (буюу алтан) — төвийг тус тус бэлэгддэг ажээ.</ref> хаанчилж байсан. Тэрбээр өөрийн ах [[Хөх Орд]]ын (Баруун) [[Бат хаанхан]]аас хаан ширээг залгамжлан авч, Монголчуудын байгуулсан энэ улсад [[Лалын шашин|Лалын шашныг]] "албан ёсоор байгуулсан"<ref>Devin De Weese, Devin A, ( DeWeese. ''"Islamization and Native Religion in the Golden Horde"'', Penn State Press, Sep 1, 1994, ISBN 0-271-01073-8 pg.3</ref> бөгөөд [[Ариун Газар|Ариун Газрыг]] хамгаалж буй [[Мамлюк]]уудад туслахаар [[Айн Жалутын тулалдаан]]д өөр нэг Монголын улс болох [[ИлхаадынИл улсХан]]ын улсын эсрэг тулалдаж байлаа.

Бэрх нь [[Чингис хаан]]ы ахмад хөвүүн [[Зүчи]]йн нэг хүү юм. [[1235]] онд Бэрх ах Батын удирдлага дор [[Орд]], Шинкур, Шибан нарын төрсөн ах дүү нар болон үеэл нартай нэгджээ. 150000 хүнээс бүрдсэн их цэрэг [[Сибирь|Сибириэс]] хөдөлж [[Лалын шашин|Лалын шашинтнуудын]] нутаг [[Ижил мөрний Булгар]], [[Кипчак]]уудыг дайлж дагаар оруулав. Дараа нь тэд [[1237]] онд [[Рязань]], [[Суздаль|Суздалийн]] вант улсуудыг дайлж, [[Орос]]ын нутаг руу цөмрөн орлоо. Бэрх ахынхаа [[Европ]]ыг дайлах их аян дайнд оролцож, [[Унгарын вант улс]]ын цэргийг хүйс тэмтэрсэн [[Мохийн тулалдаан]]д тулалджээ. [[Өгэдэй хаан]]ыг нас барахад, цусан төрлийн бүх хөвүүд [[Их хаан]]ыг сонгохоор [[Монгол]] руу дуудагдсан. Бэрх болон түүний төрсөн ах дүүс бүгд ах Батыгаа их хааны ширээнд гаргахыг дэмжиж байлаа. Энэ нь амжилтгүй болоход тэд бүгд Орос руу буцацгаажээ. Өгэдэй, Зүчийн удмынхны хооронд гарсан хагарлын улмаас Кипчакын хаант улсханлиг Европ руу дахин хэзээ ч цэрэглэн довтлоогүй юм (Польш руу нэг дайрсан нь зөвхөн дээрмийн зорилготой байв). Европыг дайлахын оронд Кипчакын хаант улсханлиг Орост бэхжиж, үеэлүүдийнхээ болзошгүй довтолгооноос хамгаалахаар зэхэж байлаа.

==Кипчакын хаант улсынханлигийн эрх мэдлийг авсан нь==

Бат [[1255]] онд нас барахад, түүний хүү [[Сартаг]] богино хугацаагаар хаанчилсан. Сартаг удалгүй нас барсны дараа [[1257]] онд Бэрх эрх мэдлийг гартаа авчээ. Тэрбээр чадварлаг удирдагч байсан тул дөнгөж бүрэлдэн тогтсон эзэнт улс болох Хөх Ордыг амжилттай тогтоон барьж, тогтворжуулжээ. Түүний хаанчлалын хугацаанд Монголчууд [[Халичийн Данило]]г бүрмөсөн дарж, [[1259]] онд [[Литва]], [[Польш]]ийн эсрэг [[Бурундай]], [[Ногай]] (Люблин, Завихост, Санмиерз, Краков, Битом хотууд сүйдсэн) нараар удирдуулан хоёрдахь удаагаа довтолжээ. [[1258]] онд [[Багдадын тулалдаан (1258)|Багдадыг тонон сүйтгэснийх]] нь хариуд ИлхаадынИл Хан улсын Хулагу хааныханы эсрэг хийх дайнаа санхүүжүүлэх зорилгоор ийнхүү Литва, Польш руу довтолсон ажээ. Сартаг мөн [[1265]] онд [[Болгар]], [[Фрак]]ыг довтолж байв.

Бэрх [[Лалын шашин]]д орж, чин сүжигтэн боллоо. Үүний улмаас Хөх Орд үндсэндээ Лалын шашинтай болж эхэлсэн бөгөөд харъяат ардууд нь Лалын шашинд орцгоов. Халиф [[Аль-Мустазим]]ийг хороосон төдийгүй Сири, Египет рүү нутгаа тэлэх санаа агуулж бусад лалын шашинтнуудыг айлгаж байсан [[Хулагу хаан]]ыгг Бэрх устгахыг зорьж байлаа.

Хулагу 1262 онд нутагтаа эргэж ирсэн боловч ялагдлынхаа хариуг авахын оронд Бэрх болон түүний Хөх Ордтой хийсэн дотоодын дайнд татагдан орлоо. Бэрх хаанхан Лалын шашинд чин сүжигтэй байсан тул Багдадыг эвдэн сүйтгэснийх нь дараа Хулагуг заавал устгана гэж андгайлжээ. Лалын шашинт түүхч [[Рашид ад-Дин]] Бэрх хаанхан (Мөнх хааныг Хятадад нас барсныг мэдэлгүй) Мөнх хаанд Багдад руу хийсэн довтолгоог эсэргүүцэж байгаагаа мэдэгдэхдээ "тэр Лалын шашны бүх хотыг тонон сүйтгэж, Халифын амь насыг хороолоо. Бурхны тус дэмжлэгээр би түүнээс ийм их гэмгүй цус урсгасных нь хариуг авах болно." (Бэрх хааныханы мэдэгдлийг Рашид ад-Диний тэмдэглэснээс эшэлсэн ''The Mongol Warlords'' хэмээх номыг үзнэ үү; энэ эшлэлийг мөн ''The Mamluk-Ilkhanid War'' номноос харж болно) -- Хулагу Их хаанаар Хубилайг сонгохоор эцсийн байдлаар тохирчихоод 1262 онд нутагтаа эргэн ирээд Айн Жалутын ялагдлынхаа хариуг авахаар их цэргээ цуглуулж, Мамлюкууд руу довтлохоор бэлдэж байхад нь Бэрх хаанхан амласнаа биелүүлж, Мамлюкуудтай эвсэж (Бэрх Хулагугийн эсрэг [[Мамлюк]]ийн султан [[Бэйбарс]]тай эвсэхийг хүссэн) Хулагугийн нутаг руу цуврал довтолгоон хийж урхидан хойд зүг рүү аваачлаа. Энэ нь Монголчуудын хоорондох анхны ил мөргөлдөөн байсан бөгөөд нэгдсэн эзэнт улсын мөхлийн дохио болсон юм.

Эцэст нь [[1262]] онд мөргөлдөөн ил дайн болж хувирлаа. Хулагу хаанхан 1263 онд Кавказын хойд хэсгийг эзлэн авахыг оролдож байгаад хүнд ялагдал хүлээжээ. Хулагугийн цэргийн хүчийг Бэрхийн ач дүү Ногай [[Тэрэк]] гол дээр бутниргэж, ухраажээ; Хулагу [[1265]] онд нас барсан.

Бэрх Хулагугийн хүү [[Абаха хаан]]тай хантай дайтаж байгаад 1266 онд амь үрэгдсэн. Түүнийг ач дүү [[Мөнхтөмөр]] нь залгамжилжээ. Мөнхтөмөр Бэрхийн Мамлюкуудтай эвсэх, Илхаадыг тогтоон барих бодлогыг үргэлжлүүлж байв. Хулагугийн эсрэг Бэрхийн хийсэн довтолгоо Ариун Газрын үлдсэн хотуудыг, үүний дотор Мекка, Иерусалем зэрэг хотыг Багдадтай адил сүйрэх аюулаас аварсан гэдэг дээр ихэнх түүхчид санал нэгддэг.

*[[Алтан Ордын хаадхангууд]]

[[Category:Алтан Ордын хаадхангууд]]