Ногооннуур сум: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 1:
==Физик газарзүй==
*Байгуулагдсан он: 1952 оны 9-р сар
*Газар нутгийн хэмжээ: 522,194га
*Өрхийн тоо: 1371
*Хүн ам: 6200
*Засаг захиргаа: 8 баг, 1 тосгонтой
*Газарзүйн солбилцол: з.у.90о12’, х.ө.49о42’
*Газарзүйн
*М-46 з.у.89,20 з.у.90,70
Ногооннуур сум нь 1952 оны 9-р сард одоогийн Цагааннуур тосгоноос өрх тусгаарлан Бөхмөрөн голын сав газарт байрласан. Нийт газар нутгийн 5200га талбайг хадлангийн талбай эзлэнэ. Томоохон гол мөрдөд Асгат, Бөхмөрөн, Хавцал, Түргэн, Хатуугийн түргэн урсгалтай голууд орно. Хамгийн том нуур нь Ачит нуур. Энэ нуурыг 2004 оны 03-р сарын 22-нд ус намгархаг газрын рамсарт оруулсан. Томоохоннууранд Дунд нуур, Хатуугийн нуур гэх мэт нуурууд ордог.
Уул зүйн систем нь дан Сийлхэмийн нуруугаар тогтсон ба сумын өмнөд хэсгээс эхлэн хойд хэсэг хүртэл хүрээлсэн байдаг. Мөнх цастай олон уул байдаг ба тэдгээрээс хамгийн өндөр нь Их Түргэн уул д.т.д 4029м юм. Гадаргын ерөнхий хэлбэр нь талархаг, уулархаг, өндөр уул нуруудтай. Сумын зүүн хэсгээс эхэлж /хамгийн нам газар д.т.д 1435м “Ачит” нуур/ баруун тийш болох тусам өндөр уул нурууд /хамгийн өндөр цэг д.т.д 4029м “Их Түргэн” уул/ шилждэг.
Хил хязгаар талаас нь авч үзвэл баруун хойд талаар ОХУ-ын Тува улстай, баруун талаар ОХУ-ын Алтайн мужтай, зүүн талаар Увс аймгийн Ховд ба зүүн хойд талаар Бөхмөрөн сумуудтай, зүүн өмнөд талааараа өөрийнхөө аймгийн Алтанцөгц, өмнөд талаар Бугат, баруун өмнөд талаар Улаанхус сумуудтай тус тус хил залгадаг. Аймгийн төвөөс 100км зайтай.
Ногооннуур сум Партизануудын өлгий нутаг. Хөдөлмөрийн баатар М.Ахан, Т.Шаривхан, дайчин, хөдөлмөрийн баатар Х.Хабдирали, Улсын хошоо аварга Х.Шакен, Х.Мухаметхали, Симбат нарын алдартнуудаараа бахархадаг. Сумын ахлах сургууль нь 1250 хүүхэдтэй. Тойргийн 4 бага сургуульд 320 хүүхэдтэй. Дотуур байранд 400 гаруй хүүхэд амьдарч байна. Хүүхдийн цэцэрлэгт 4 бүлэгт 100 хүүхэд хичээллэж хүмүүжиж байна. Сум дундын эмнэлэгтэй. Улаанбайшинт гэсэн боомттой. Тэр нь ОХУ-д гарах гарц нь юм. Улаанбайшинт боомт Орос, Монголын хооронд 1934 онд автозамыг засч, 1935 онд Оросын барилгачид 10 тасалгаа бүхий модон барилга барьж улаан зосоор будсанаас үүдэн “ Улаанбайшинт “ гэдэг нэр авсан байна.
1986 оноос тус салбар өргөжин 5 орон тоотой байсан бол одоо 34 орон тоотой, гаалийн хяналтын иж бүрэн Цогцолборын барилга, түр агуулах, халуун ус, зочид буудал, дизель станцтай, 25 айлын орон сууцтай болж хил, гаалийнханыг түшиглэн холбооны болон ХААН банкнысалбар, хилийн хяналтын албадууд ажиллаж, Орос, Казахстан болон үндэсний телевиз үзэж байна.
==Уур амьсгал==
Монгол орон ерөнхийдөө эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай учир тэр нь Ногооннуур сумд ч тод илэрдэг. Тухайн газар нутгийн цаг агаар нь ямар байдалтай вэ? гэдгийг харуулдаг зүйлүүдийн нэг нь далайн түвшнээс дээш өргөгдсөн газар нутгийн тогтолцоо юм. Тэгвэл хотгор гүдгэрийн морфологи хэвшинжийн өндөр уул, дундаж өндөр, нам уул, өндөрлөг тал ба цав толгод, намдуу тал гэсэн таван үе нь Ногооннуур сумын гадаргын тогтоцыг бүхэлд нь хамардаг. Намдуу талд нь Ачит нуурын эргэн тойрон сумын төв хамаарагдаж тэнд зуны цагт агаарын температур +30оС болж байхад өндөр уулын хэвшинжэд хамаардаг Их Түргэн уулын эргэн тойрон нь +14,5оС болж, уулын оройн мөнхийн цас, мөстэй юм. Өвөл нь маш хахир хатуу хүйтэн. Зуны цагт хамгийн халуун нь +29оС-(+32оС)-т хүрч байхад, өвөл нь -36оС-40оС-т хүрч хүйтэрдэг. Агаарын температурын жилийн дундаж нь 0оС-аас -4оС байна.
Нэг жилд нарны гийгүүлэх дундаж хугацаа нь 2600-2900 цаг байдаг нь бага үзүүлэлт юм. Энэ нь өвөл хүйтэн болох нэг шалтгаан нь болж байгаа юм. Ингэхдээ агаарын температурын жилийн дундаж нь -4оС-ээс 0оС байдаг.
Хур тунадасны хувьд өвөл их хур тунадас унаж газар нутгийг бүхэлд нь цасаар бүрхэдэг. Зун хур тунадасны ихэнх нь өндөр уулсын оройд унаж, намдуу талархаг газарт бага зэрэг унадаг. Хур тунадасны жилийн нийлбэрийн хэмжээ 200-300 мм.
Гол мөрний урцас нь төв азийн гадагш урсгалгүй ай савт хамаарч, бүх голууд нь Ачит нуурд цутгадаг. Ачит нуураас эх авсан гол Баян-Өлгий аймгийн хамгийн том гол нь болох Ховд голд цутгадаг юм. Том нууруудын тоонд ордог Ачит, Дундын нуурууд нь тектоник тогтоцоор үүссэн.
Ууршилтын хувьд Ачит нуурын эрэг орчимд их ба 150-200мм, бусад газард жигд ба 50-150мм байдаг.
Салхины зүг шиг ерөнхийдөө баруун, баруун хойд зүгээс салхилдаг. Жилийн салхины дундаж хурд харилцан адилгүй ба 2-3м/с байдаг. Энэ жил 2010 оны 5-р сарын 16-нд салхины хурд 35м/с-д хүрч маш хүчтэй салхилсан нь урьд өмнө нь болж байгаагүй үзэгдэл юм.
Дээрх бүгдээс дүгнэж үзэхэд Ногооннуур сум нь хуурайдуу сэрүүн зунтай бүс гэсэн уур амьсгалын мужлалтад хамаардаг байна.
Хөрсний мужлалтаар говийн муж түүний дотор төв азийн их мужад хамаардаг. Тиймээс говь цөлийн нөлөөнд ихээхэн автагдсан, ургамал нь түүнд дасан зхицож ургадаг.
===Ногооннуур сумын ус цаг уурын станц===
*Станцын нэр: Ногооннуур
*Станцын индекс:44210
*Газарзүйн солбилцол: з.у.900 01’ 29’’х.ө.49036’54’’
*Хийдэг ажиглалт: 3 цаг тутамд
Анх 1963 онд 7-р сарын 26-нд ХАА харуул байгуулж, өдөрт 3 хугацааны ажиглалт хийж байсан ба анхны ажиглагчаар:
#З.Ережев 1963-1968 онд
#Тохан 1968-1970 онд
#П.Айтжан 1970-1971 онд
#З.Ережев 1971-1973 онд
#А.Жубайхан 1973-1984 онд
тус тус ажиллажбайгаад Ус Цаг Уурын албаны удирдах ерөнхий газрын даргын 1983 оны 17-р тушаалаар 1984 оны 11-р сарын 09-нд 4-р зэргийн УЦУ-ын станц болгон ажилд оруулсан байна.
==Хөрс, ургамал, амьтны аймаг==
Газар нутаг нь өргөн уудам, байгалийн нөөц ихтэй, ан амьтанаар баялаг ирвэс, чоно, үнэг, хярс, аргаль, угалз, янгир, тарвага, туулай зэрэг амьтантай. Шувуудаас бүргэд, ёл, тас, харцага, хойлог гэх мэт шувуудтай. Ургамлын хувьд хуш, улиас, бургас, хус, агь, таана, хөмүүл, шаваг, шарилж, журагва, ерхөг, хиаг, хазаар өвс, харгана, хялгана, бударгана зэрэг хээр, цөлөрхөг хээрийн өвс ургамал зонхилж, чийг илүүтэй уулын сүүдэр хажууд үхрийн нүд, хад, тошлой, сонгино зэрэг зэрлэг жимсгэнэ,вансэмбэрүү, бадамлянхуа, тэхийн шээг, алтан гагнуур, чихэр өвс, бамбай, чийгийн давирхай, таван салаа, нохойн хошуу зэрэг эмийн ургамал ургадаг.
Хөрсний хувьд уулынхүрэн ба цайвар хүрэн хөрс зонхилсон гол, мөрний саваар нугат намгийн заримдаг давсархаг хөрс, өндөр уулын бүсэд хад асга бүхий уулын тундрын ба уулын нугын хөрстэй, элэгдэл, өгөршлийн ажиллагаагаар тогтсон хонхор, гүдгэр, уул нуруудаас тогтдог.
Байгалийн үзэсгэлэнт газруудаар Асгат, Түргэн, Ачит нуур, Ховд, Улаан чулуу гэх газрууд тооцогддог.
Алтай соёны болон Дэвэлийн арал, Сийлхэмийн нурууны “А”, “Б”гэсэн тусгай хамгаалттай газрууд бий. Энд Сийлхэмийн нуруу нь байгалийн цогцолборт газар, Дэвэлийн арал нь байгалийн нөөц газард хамаардаг. Сийлхэмийн нурууны тусгай хамгаалттай газрын “А” хэсгийн 20 орчим хувь нь, “Б” хэсэг нь тэр шигээрээ 75460га, Дэвэлийн аралын 60 гаруй хувь нь Ногооннуур сумын газар нутагт оршдог.
==Бүс, бүслүүрийн ерөнхий хэв шинж==
Ногооннуур сум нь монгол орны газарзүйн мужлалтаар төв азийн өндөрлөг тал, хотгор, уулт их мужад хамаардаг. Өндөрлөг тал, хотгор, уул гэх мэт нь тод илэрдэг.
Ургамал-газарзүйн ангиллаар Ногооннуур сумын газар нутаг нь монгол улсын хэмжээнд авч үзвэл хуурай хээрийн бүсэд оршдог. Бүр нарийсган сумын хэмжээнд авч үзвэл доорх бүс, бүслүүртэй юм. Үүнд:
#Цөлөрхөг хээрийн бүс
#Хуурай хээрийн бүс
#Уулын ойт хээрийн бүс
#Уулын тайгын бүслүүр
#Өндөр уулын /тагийн/ бүслүүр
Эдгээр бүс бүслүүрүүдээс цөлөрхөг хээрийн бүс, хуурай хээрийн, өндөр уулын бүслүүр зэрэг нь хамгийн их талбайг эзэлдэг.
Өндөр уулын бүслүүр Ногооннуур сумын бүх газар нутгаар зонхилж оройн цас, мөстэй, нүцгэн хад асгатай болж байхад, уулын тайгын бүслүүр нь Асгат баг, Улаанчулуу багийн Хуурайт, Шинэст газруудаар тааралдаж хуш мод ургадаг. Уулын ойт хээрийн бүсэд Улаанчулуу баг, Ногооннуур сумын төв, Ховд багийн газар нутагт тархсан байдаг. Хуурай хээрийн болон цөлөрхөг хээрийн бүсүүдэд Ямаат, Чихтэй, Бахлаг багуудын газар нутаг хамаардаг.
Ногооннуур сумын хувьд ерөнхийдөө зүүнээс баруун тийш болох тусам ургамлын тархалт, агаарын температурын зөрөө, гадаргын ерөнхий геологийн тогтоц гэх зэрэг нь тод илэрдэг онцлогтой.
==Нийгэм эдийн засгийн газарзүй==
Улсад томоохон ордог Асгатын мөнгөний уурхай, Улаан-уулын вольфром, Дарьтын хойлмог металл, Бор хагтийн зэс, Хөвсгөлийн алт, Дулаан Харын хар тугалга, будаг зэрэг ашигт малтмалын орд газруудтай.Одоогоор ажиллаж байгаа уул уурхайн үйлдвэр гэвэл Улаан Уулын уурхай юм. Тэр нь вольфром олборлодог ба Монгол, Австрали хоёрын хамтарсан үйлдвэр. Улаан Уулын уурхай нь Ногооннуур сумын Чихтэй багийн газар нутагт оршдог ба сумын төвөөс урагшаагаа 50км-ийн зайд байрладаг юм.
Ногооннуур сум нь ашигт малтмалаар баян нутаг учраас хөгжлийн нэг эх үүсвэр нь тэр болж байгаа юм. Өөр нэг хөгжлийн түлхүүр нь газар тариалан эрхлэх, чацарганы үйлдвэр байгуулах, загасны аж ахуйг өрнүүлэхтэй холбоотой болж байна.
Бас нэг тууштай авч хэрагжүүлэх зүйл бол хадлан юм. Хадлангийн талбайг усжуулж өвс бэлтгэхэд нэн тохиромжтой бүс нутаг юм. Гадаргын болон ул хөрсний усаар нэлээд баян. Тиймээс хадлангийн аж ахуйг бүрэн хөгжүүлэх боломжтой. Тэгж чадвал тухайн аймгийг өвс тэжээлээр бүрэн хангаж чадах хэмжээнд хүрэх магадлал өндөр юм. Ингэснээр ард түмний ашиг орлого нь нэмэгдэх бололцоотой.
Хаан банк,Хадгаламж банк, Холбоо, 4 ШТС-тай, сумын иргэдийн амьдралын эх үүсвэр нь мал аж ахуй ба хадлан бөгөөд 1 өрх жилд дунджаар 5-10 тн өвс бэлтгэдэг. “Ачит алхабы” ХХК-тай жилд 5000 тн өвс бэлтгэн аймгийг өвс тэжээлээр хангадаг. Ачит нуураас жилд 135 тн загас агнадаг нөөцтэй. Тэр нууранд төв ази, монголын уугуул загасны тоонд ордог баруун монголын хадран, алтайн сугас загасууд бас нүцгэн жараа зэрэг зүйлийн загасууд байдаг. Чацарганы мод ихээр ургадаг учир чацарганы шүүс үйлдвэрлэх боломжтой. Тус сумын хувьд газар тариалангийн талбайг усжуулах, газар тариаланг бүрэн хөгжүүлэх боломжтой.
Дэд бүтэц нь хөгжөөгүй ямар ч газар орон хөгжих боломжгүй байдаг билээ. Тэгвэл Ногооннуур сум нь хөгжлөөрөө тааруу байсан ба одоо хөгжөөд эхэлж байна. Учир нь Ногооннуур сум нь өндөр хүчдлийн /35кв/ шугамд 2009 оны 10-р сарын 20-ны өдөр холбогдсон. Өндөрхүчдлийг дагаад одоогоор компьютерийн үчилгээний газрууд нээгдэж байна. Бас гар утасны корпорациуд байгуулагдсан. Жишээ нь: MobiCom, G-mobile, Unitel, Skytel. Өөр машины засврын газар, гагнуурын газрууд нээгдсэн. Албан байгууллагууд сүлжээнд холбогдож компьютерээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг болсон. ШТС-ууд нь тогоор ажиллаж байна.
==Хүн ам==
Ногооннуур сумын хүн амын 94% нь казак ястан, 6% нь дөрвөд, урианхай үндэстэнгүүд эзэлдэг. Ийм учраас хэл бичиг, зан заншил нь бусад аймгаас ялгаатай. Хүн амын дийлэнхи нь хүүхдүүд болон залуучууд.
==Хөдөө аж ахуй==
Ногооннуур сумын эдийн засгийн гол салбар нь мал аж ахуй юм. Малын нийт тоо толгой: 98557 Үүнээс:
*хонь 30090,
*ямаа 60155,
*үхэр 4130,
*дуу 3865,
*тэмээ 317.
Хонин сүрэгт нь казахын ууцан сүүлт хонь голлон өсгөж шилмэл омгийн керей хонийг мах өөхний чиглэлээр үржүүлдэг. Ямаан сүргийнхээ зохих хэсгийг Уулархаг Алтайн ноолуурын ямаагаар үүлдэр сайжруулж Баян Өлгий гэдэг ноолуурын шинэ үүлдрийн ямааг бий болгожээ.
Бог малд тохиромжтой бэлчээр адуунд нэг адил тохирдог тул адуун сүргийн байршил нилээд жигд юм. Хөдөө аж ахуйн хоёрдахь салбар болох газар тариаланг гол мөрний хөндий, нуурын хөвөөгөөр нарийн зурвас газарт эрхэлнэ. Тариалсан талбайд үр тариа тэжээлийн ургамал голлоно.
{{Баян-Өлгий}}
[[Category:Баян-Өлгий аймгийн сумд]]
| |||