Мезолит
Мезолит буюу дунд чулуун зэвсгийн үе нь МЭӨ 12000-8000 жилийн өмнөх үе буюу палеолитоос неолитод шилжих шилжилтийн үе.
Мөстлөгийн үеийн төгсгөлөөс мегафаун төгссөнөөр мезолитын эхлэл холбоотой. Тэр нь европын бүх л хэсэгт хамаатай байсан. Яг энэ явц хөндөгдөөгүй газруудад мезолитын оронд эпипалеолит гэсэн нэрийг ашигладаг. Эпипалеолитийн соёлын хязгаар нь палеолитын соёлтой холбогддоггүй. Хэрвээ холбогдохоор болвол ямар нэгэн нөхцөлөөр холбогдоно.
Мезолитийн үе нь орон бүрт харилцан адилгүй буюу 20,000-5,000 жилийн өмнөх үеийг хамардаг ба сүүлчийн мөстлөгийн үеэс хойшхи жилийн тэртээх далайн төвшин нэмэгдэж, байгаль орчин өөрчлөгдөн хүн төрөлхтөн хоол хүнсний шинэ эх сурвалжийг хайж эхэлсэн тэр үеэс эхэлдэг. Эдгээр өөрчлөлтийг дагаад хөгжлийн 5 дахь хэлбэрлүү орсон гэж үздэг. Өмнөх Палеолитикийн үеэс гаралтай багаж зэвсгийг хэрэглэж байсан ба Шинэ чулуун зэвсгийн өмнөх Месолитик үе хэмээн нэрлэдэг. Энэхүү нэрийг малтлага хийж байсан археологичид өгсөн байна. Бичил чулуугаар илүү нарийн бүтэцтэй багаж зэвсэг хийж, түүгээрээ загас барих, ан агнуур хийх гэх мэт нийгмийн хөгжлийн илүү боловсронгуй төвшинд хүрээд байсан аж. Хүмүүс нохойг гэршүүлэн тэжээж, ан агнахад сургаж байсан нь яалт ч үгүй энэ цаг үед хамаардаг.
Плейстоцены эцэст газар ашиглалт тархсанаар дууссан байдаг ба газар зүйн олон газарт янз янзын цагт илэрсэн. Ойрхи Дорнодын хувьд газар ашиглалт плейстоцены эцэст байсан. Тийм учраас мезолит тэнд богино бөгөөд мэдэгдэхгүйгээр өнгөрсөн.
Энэ үе нь мөстлөгийн үеийн төгсгөлтэй холбоотойгоор дэлхий дээр бид нарт ба амьтан ургамалд хамаатай агаар тогтсон юм. Хүмүүс мезолитын үеэр одоогийн Шотланд, Хойд мөсөн далайн хавиар амьдардаг байжээ.
Мезолитын үед нум сум ба амьтдыг сургах нь том амжилт болжээ. Анд явах мөн гэр орноо хамгаалахын тулд нохойг ашигладаг байжээ. Энэ үед ихэнхдээ чулуун зэвсгүүд байжээ. Чулуун зэвсгийг хийхдээ чулуугаа цохиж хийдэг байсан. Зарим газарт загас барих тор ба модон хэрэгслүүдийг хэрэглэдэг мөн модоор завь хийдэг байжээ.
Мезолитын үеэр тусгай хэлнүүд бий болж хүмүүсийн үйл явдлууд өөрчлөгдөж бас аливаа нэгэн хорьсон үйл явдлууд гарчээ. Тэр нь цаашаа ёс заншилын ба шашны нэгэн хэсэг болжээ. Илүү амьдрахын тулд хүчирхийллийн хэлбэрүүд гарчээ. Тэгснээр нийгмийн дүрмүүд зөрчигдөж тэр хүмүүсийг бие махбодоор нь шийтгэж байжээ.
Эргэн тойрон дэлхийн тухай мэдлэгүүд нэмэгдэж, чадварууд нь төгс төгөлдөржиж амьдралд нь тус болж байжээ. Тэдгээр хүмүүст хоол хүнсний газар, амьтдын байдал, ургамлын чанар, байгалийн нөөцийг мэдэх шаардлагатай байжээ. Тэр үед анх аливаа шархыг эдгээх арга замуудыг олж байжээ. Шүд авах, хуруу гэмтэх, могойнд хазуулах үед янз бүрийн мэс заслын зүйлүүд хийгдэж байжээ.
Мөн урлаг хөгжсөн юм. Хүмүүсийн, амьтдын, ургамлын гэсэн олон зурагууд олдсон байна. Пиктографийн үндсүүд бий болжээ. Өөрөөр хэлбэл захиа бичихдээ зургаар илэрхийлж байжээ. Хөгжим, бүжиг гарч баяр тэмдэглэдэг болжээ. Палеолитийн үеийн зураачид өөрийн ан хийж байсныг зурдаг байжээ. Зураачийн анхаарал ижил омгынхонруугаа анхаардаг байжээ. Яг зурган дээр нь нэг хүний зураг биш бөөнөөрөө байгаа хүний зургыг илэрхийлсэн байдаг. Хүнийг зурахдаа үйлдлийг нь их анхаардаг байжээ. Жишээ нь нум сумаар харваж байгаа, жад шидэж байгаа, амьтны араас хөөж байгаа зүйлүүдийг илэрхийлж байжээ. Хадан дээр зурсан зурагууд олон хэлбэртэй байдаг. Зураачийг харж байхад тэр өөрийнхөө нийгмийн хэсэг гэдгээ ойлгодог. Буцалж байгаа амьдралын дунд байгаагаа илэрхийлсэн байдаг. Деталууд нь чухал биш нийгэм гэдэг нь чухал байсан. Ой модтой газруудад амьдрах хэрэггүй гэсэн ойлголтууд төрдөг байжээ. Яагаад гэвэл газар ашиглахад модгүй газар хэрэгтэй байжээ.
Америкийн археологчид мезолит гэдэг ойлголтыг янз бүрийн төөрөгдлөөс хол байхын тулд ашигладаггүй байжээ. Ургамлыг тодорхойлох байдал Америкт оройтож гарч ирсэн. Ойролцоолбол МЭӨ 2000 жил. Ургамлыг тодорхойлсон жишээг Америкт байдаг Эджуотер Парк гэсэн хөшөөнөөс харж болно. Тэр хөшөө нь ойролцоогоор МЭӨ 1800 онд байсан гэсэн тооцоо гарсан. Өмнөд ба Хойд Америкийн омгынхон европтой холбогдохоос өмнө ан ба газар ашиглаж юм хийдэг байжээ.