Киргиз хэл
Киргиз хэл (кыргыз тили, кыргызча, قىرعىزچا, قىرعىز تىلى) — киргиз үндэстний төрөлх хэл, Киргиз улсын албан ёсны хэл. Төрөл гарлааараа алтай язгуурын түрэг салбарын кыпчак бүлэгт өмнөд алтай, казах зэрэг хэлний хамтаар багтана.
| Киргиз хэл | |
|---|---|
| Кыргыз тили قىرعىز تىلى | |
 | |
| Өөрийн нэр | [qɯɾʁɯzˈtʃɑ] |
| Тархалт | Киргиз, Афганистан, Тажикистан, Пакистан, Хятад |
| Бүс нутаг | Төв Ази |
| Угсаатан | Киргизүүд |
Төрөлх хэлтэн | 5.15 сая (2009 оны тооллого)[1] |
Түрэг
| |
| Аялга | |
| Киргиз цагаан толгой (Кирилл, Перс-Араб бичиг, Киргиз брайл үсэг) Түүхэн, Эртний Түрэг бичиг | |
| Албан ёсны хэрэглээ | |
Улс |  Киргиз
|
| Томьёолбор | |
| ISO 639-1 | ky |
| ISO 639-2 | kir |
| ISO 639-3 | kir |
| Глоттолог | kirg1245 |
| Linguasphere | 44-AAB-cd |
 Киргиз хэл хэрэглэгддэг газрууд | |
Хэлтний тоо
засварлахКиргиз хэлээр өдгөө 4.3 сая хүн хэлэлцэж байна. Хиргис улсын 2009 оны хүн амын тооллогоор төрөлхийн хиргис хэлтэй 3,830,556, хожим сурсан 271,187 хүн (үүнд 212,063 узбек үндэстэн багтана) байна гэсэн дүн гарсан. Нийлээд 4 сая орчим хүн болно.[2][3] Мөн Казахстан, Хятад (Шинжаан), Узбекистан, Тажикистан, Афганистан, Орос зэрэг улсын киргизүүд киргизээр хэлэлцэнэ.
Гадаад хэлнээс авсан үгнүүд:
засварлах- араб хэлнээс: маданият («соёл»), акыйкат («үнэн»), китеп («ном»), аскер («цэрэг»), дин («шашин»), жумуруят («Бүгд найрамдах улс»), калк («ард түмэн»), береке / берекет («сайхан байх»), сабыр («тэсвэр») зэрэг 1100 орчим үг байна;
- перс хэлнээс: апта («долоо хоног»), шаар («хот»), дос («найз»), жан («сэтгэл»), байге («шагнал/ бай»);
- орос хэлнээс: отказ («үгүйсгэх»), чиркөө («сүм-церковь»), бөтөлкө («шил-бутылка»), картөшкө («төмс-картошка»), керебет («ор-кровать»);
- монгол хэлнээс: жыргал («жаргал»), шибер («шигүү ой-шивэр»), 400 орчим үг байна.
Бусад түрэг хэлний үгийн сантай ойролцоо байдал:
засварлах- казах — 91 %,
- татар — 79 %,
- уйгур — 77 %,
- узбек — 76 %,
- алтай — 73 %,
- хакас — 69 %.
Үгийн сан 85 % илүү байвал тус хоёр хэл нэг хэлний аялгуу гэж үздэг.
Үсэг бичиг
засварлахКиргиз улсад кирилл, Хятадад араб үсэгт суурилсан хиргис цагаан толгой байна. Зөвлөлт Киргиз байх үед 1928 онд латин, 1941 оноос хойш кирилл үсгийг авчээ. Цагаан толгой нь 36 үсэгтэй. Монголынхоос Ңң /ŋ/ (монгол бичгийн их инхлэг) авиаг тэмдэглэх үсгээр илүү. Ийм үсэг башгир, татар, халимаг, казах цагаан толгойд байдаг.
| Кирилл киргиз цагаан толгой (36 үсэг) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| А | Б | В | Г | Д | Е | Ё | Ж | З | И | Й | К | Л | М | Н | Ң | О | Ө | П | Р | С | Т | У | Ү | Ф | Х | Ц | Ч | Ш | Щ | Ъ | Ы | Ь | Э | Ю | Я | ||
| а | б | в | г | д | е | ё | ж | з | и | й | к | л | м | н | ң | о | ө | п | р | с | т | у | ү | ф | х | ц | ч | ш | щ | ъ | ы | ь | э | ю | я | ||
| кирил хиргис | араб хиргис | англи орчуулга |
| Бардык адамдар өз беделинде жана укуктарында эркин жана тең укуктуу болуп жаралат. Алардын аң-сезими менен абийири бар жана бири-бирине бир туугандык мамиле кылууга тийиш. | باردىق ادامدار ۅز بەدەلىندە جانا ۇقۇقتارىندا ەركىن جانا تەڭ ۇقۇقتۇۇ بولۇپ جارالات.۔ الاردىن اڭ-سەزىمى مەنەن ابئيىرى بار جانا بئرى-بئرىنە بئر تۇۇعاندىق مامئلە قىلۇۇعا تئيىش. | All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood. |
Цахим холбоос
засварлах |
Википедиа: Киргиз хэлээр |
Лавлах бичиг
засварлах- ↑ Киргиз хэл at Ethnologue (26th ed., 2023) Загвар:Closed access
- ↑ Национальный статистический комитете Кыргызской Республики. Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Распределение населения отдельных национальностей по родному языку
- ↑ Национальный статистический комитете Кыргызской Республики. Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Распределение населения отдельных национальностей по владению вторым языком