Ингэт толгойн хүн чулуу

Ингэт толгойн хүн чулуун хөшөө нь Булган аймгийн нутагт орших Хятаны үеийн хүн чулуун хөшөө.

Булган аймгийн Ингэт толгойн сангийн аж ахуйн төвөөс зүүн тийш нэг км орчим зайтай Ингэт толгой хэмээх жижиг толгойн өвөрт нэгэн хүн чулуу байдгийг нутгийнхан “Далха Вандад” хэмээн нэрлэж хүндлэн тахисаар иржээ. Энэхүү хүн чулууны хэмжээ болон хэлбэр хийц, өмсгөл зүүлт нэн өвөрмөц, монголд буй нийт хүн чулууны дотор өөр ийм дурсгал хаа ч байхгүй гэж хэлж болно. Улбар бор өнгийн элсэн чулуугаар тун уран чадварлаг цоолборлон бүтээсэн эл хүн чулуу босоо хүний дүрстэй бөгөөд газраас цухуйх хэсгийн өндөр 220 см, мөрний өргөн 70 см, цээжний зузаан 30 см юм. Орой дээрээ овгортой, толгойг нягт барьсан дүгрэг малгайтай нь үсээ толгой дээрээ бөөгнүүлэн овоолж засаад хэлбэрт нь яг тохирсон малгай өмссөнийг харуулна. Өргөн дүгрэг царайтай, том нүдтэй, нүүрийг нь цемент мэт зуурмаг эд оролцуулж, хоёр чихийг бүхэлд нь ийм зуурмагаар хийсний баруун талын чихний доод хэсэг хугаран ойчжээ.

Баруун гараа тохойгоороо нугалан ваар мэт сав барьж байсан бололтой. Зүүн гараа мөн нугалж хэвлийн орчимд барьжээ. Газарт шүргэсэн урт хормойтой өргөн халхгар дээлтэй, энгэр заам нь тодорхой мэдэгдэхгүй. Хэвлээс доохно улбар өнгийн зос будгаар ханан хээ гарган чимэглэжээ. Дээл нь маш өргөн нэлэмгэр ханцуйтай бөгөөд нугалсан гараас доош газарт шүргэсэн хормойтой, хормойноос дооших хэсгийг газарт зооход зориулж нарийсган, хөлийг дүрслээгүй аж.

Ингэт толгойн энэ хүн чулууны хийц хэлбэр нь монгол нутагт элбэг таардаг VI-VIII зууны түрэгийн, VIII-IX зууны уйгарын, XIII-XIV зууны монголын хүн чулууны аль алинаас эрс өөр, өвөрмөц сонин юм. Хувцас хунар нь өмнө зүгийн Нангиад газрын бомбын гэгддэг шашны хувраг хүнийхтэй нэн төстэй. Алс Дорнод, Уссури хязгаараас эртний Зөрчидийн соёлд холбогдох үүнтэй төстэй хүн чулуу болон жижиг хүрэл баримал олддогоос гадна монгол нутагт X-XII зууны үед тогтож байсан Кидан улсын үеийн эдийн соёлын дурсгалын дотор ч иймэрхүү дүрстэй хүн чулуу байдаг билээ. Иймд энэ нь нэгэн үе Монгол нутагт ноёрхлоо тогтоож байсан Кидан нарын соёлын дурсгал болов уу гэж судлаачид үзэж буй.