Тэсийн гол

Тэсийн гол нь Хөвсгөл аймгийн нутаг Булнайн нуруунаас эх аван 550 км урссаар Увс нуурт цутгадаг манай орны томоохон голуудын нэг бөгөөд ганц эх оронч гол юм. Учир нь тэсийн гол нь ОХУ-ын нутаг руу урсч гараад эргээд Монгол нутагт орж ирээд усаа Увс нуурт цутгадаг онцлогтой. Тэсийн гол нь адаг орчимдоо хэсэг хэсэг салаалж, тэр дагуудаа намаг, нуга, хужир, мараа, усан арал, бургасан шугуй бүхий өвөрмөц үзэсгэлэнтэй газар юм. Тэсийн гол нь эхэн ба дээд хэсэгтээ ой модтой уулын дундуур, доод ба адгийн хэсэгтээ хээр цөлөрхөг газраар урсана. Голын өргөн нь 120м, гүн нь 2.5 м, хурд 1.5 м/с хүрнэ. Тэсийн голын олон салаалсан хэсэгт улиасан төгөл, бургасан шугуй, тэмээн харганы ширэнгэ бүхий баруун Монголын хэв шинжийн алаг өвст үетэнт, улалжит нуга, алаг цоог төгөл бий.

• 

  Тэсийн гол ОХУ-аас Монгол улс руу орж ирж байгаа хэсэг. Увс аймаг, Тэс сум.[1]

Тэсийн гол Тес-Хем (Тува)
Цэцэрлэг сумын ойролцоо
Эх	Булнайн нуруу
Адаг	Увс нуур
Усаа цуглуулдаг орнууд	Монгол Улс Монгол Улс
Байршил	Хөвсгөл Завхан Увс Тува
Урт	568 км
Эхийн өндөр	1900 м
Адгийн өндөр	759 м
Урсац	-дундаж 56 м³/с
Ус цуглуулах талбай	33.400 км²
Голын систем	Тэс

Талбайн хэмжээ: 101000 га.

Уур амьсгал

Увс нуурын жилийн дундаж температур -40-аас –4.90С хүртэл, жилийн хур тунадас 100-200 мм ордог байна. Өвөлдөө хүйтэн, зундаа халуун хуурай учир эрс тэс уур амьсгалтай.

Амьтан

Тэсийн гол нь олон улсын ач холбогдол бүхий усны шувуудын өндөглөн зусдаг гол газар нутаг бөгөөд монгол улсын улаан номонд орсон ховор болон нэн ховор хотон, халбаган хошуут, хар өрөвтас, ямаан сүүлт нугас, гангар ба хуруут хун, релик цахлай, цасч дэглий, хээрийн галуу, тоодог, жороо тоодог, уран шувуу, усны цагаан сүлт бүргэд, хошуу галуу зэрэг оолон зүйлийн шувуудтай. Тэсийн голын шугуйд улаан номонд орсон ховордож байгаа зэгсний гахай, азийн минж, эрээн хүрнэ, усны булга, сибирийн гүлмэр, зэрлэг гахай, бор гөрөөс, буга, ойн солонго, ширх хөхтөн амьдардаг.

Ой мод, ургамал

Тэсийн голийн хөндий ой мод, ан амьтан байгалын онгон зэрлэг байдал хосолсон газар юм.Уг голын дагуу 32 зүйлийн бургас, улиас, хүс ургадаг. Манай орны чацарганы нөөц газар бөгөөд дэлхийн чацарганы 60 орчим хувийг бүрдүүлдэг. Тошлой, хад, мойл, улаалзгана, нохойн хошуу зэрэг олон төрлийн жимс, жимсгэнэтэй.

Соёлын онцлог

Халх, Баяд, эртний Киргизүүдийн үлдсэн омогууд ястанууд амьдардаг. Тэсийн голын дагуу омог отгоороо модон овоо бий болгон тахиж шүтэж ирсэн уламжлалтай. Мөн давсны орд, буулт ихтэй. Хурдан хүлэг хүчит бөхчүүдийн өлгий нутаг юм.