|
'''Озоны давхарга''' гэдэг нь [[дэлхий]]н агаар мандал дахь [[озон]] (O<sub>2</sub>)-ы өндөр агууламж бүхий хэсэг юм. Тус давхарга нь дэлхий дээрх амьд биетүүдэд хор хохирол учруулах чадвар бүхий, [[нар]]ны [[хэт ягаан туяа]]ны 93 - 99 хувийг шингээж, дэлхий уруу нэвтрүүлдэггүй. Дэлхий дээрх нийт озоны 91-ээс илүү хувь нь тус давхаргад байдаг. Ерөнхийдөө озоны давхарга нь байршил, дэлхийн улирлын байдлаас шалтгаалж зузаан нь өөрчлөгдөж байдаг бөгөөд [[стратосфер]]ийн доод хэсэгт, 10 - 50 км-ийн өндөрт байрлана. Озоны давхаргыг [[Франц]]ын эрдэмтэн [[Чарльз Фабри]], [[Анри Буйссон]] нар 1913 онд илрүүлжээ. Энгийн [[спектрофотометр]] ([[Добсоны спектометр|Добсонметр]])-ийг бий болгосон, Британийн цаг уурч [[Г.М.Б.Добсон]] стратосфер дахь озоны хэмжээг газар дээрээс хэмжиж чадсан бөгөөд озоны давхаргын дэлгэрэнгүй шинж чанаруудыг судалсан юм. Добсон 1928 - 1958 онд озоны хяналтын станцуудын дэлхий нийтийн сүлжээг бий болгосон нь одоо хүртэл ажиллаж байна. Түүний гавъяаг үнэлж, агаар мандал дахь озоны агууламжийг хэмжих нэгжийг [[Добсоны нэгж]] гэж нэрлэжээ.
'''Îçîíû äàâõàðãà öîîðîõ ¿çýãäýë'''
==Гадны холбоос==
Ìàíàé äýëõèé äýýð ãóðâàí òýðáóì æèëèéí ºìíº õ¿÷èëòºðºã÷ áàéãààã¿é þì. Ààæèìäàà àìüä áèåèéí ÿëàíãóÿà íîãîîã óðãàìëûí ¿éë àæèëëàãààãààð õ¿÷èëòºðºã÷ õèé áèé áîëñîí. Íîãîîí óðãàìëûí íàâ÷èíä í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí õèé, óñ õî¸ð íàðíû íºëººãººð íèéëýãæèæ øèì áîäèñûã á¿ðä¿¿ëýí ÷ºëººò óñòºðºã÷èéã ÿëãàðóóëæ áàéäàã Õ¿÷èëòºðºã÷ íü àìüòàí, óðãàìëûí àìüñãàëûã òýòãýýä çîãñîõã¿é îãòîðãóéí óóäàìä õýò ÿãààí òóÿàíû íºëººãººð îçîí áîëîí õóâèð÷ áàéäàã.
{{commonscat|Ozone layer|Озоны давхарга}}
Õýòÿãààí òóÿà íü àìüä áèåèéã õºíººõ ¿éë÷èëãýýòýé òóë îçîíò á¿ðõýâ÷ýýñ ¿¿ñýí õºøèã äýëõèéí ýðãýí òîéðîíä á¿ðõýæ áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ Â.È Âåðíàäñêèé àìüä áèå ººðòºº õàìãààëàõ ýêðàííûã áèé áîëãîæýý ãýæ õýëñýí áàéäàã. Îãòîðãóéí óóäàìä òðîïîñôðèéí äýýä äàâõàðãàä 10-12 êì-ýýñ ñòðàòîñôåðò õ¿÷èëòºðºã÷ îçîí õî¸ðûí òýíöâýð ÿâàãäàæ áàéäàã. Ó÷èð íü õýò ÿãààí òóÿàíû ¿éë÷ëýëýýð õ¿÷èëòºðºã÷ õèé ÷ºëººò àòîìóóä áîëîí çàäàð÷ äàðàà íü õ¿÷èëòºðºã÷èéí ººð íýãýí ìîëåêóëòàé íýãäýæ îçîíûã ¿¿ñãýí áàéäàã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õ¿÷èëòºðºã÷èéí ÷ºëººò àòîìóóä íü îçîíû àòîìóóäòàé óðâàëä îðæ õî¸ð ìîëåêóëò õ¿÷èëòºðºã÷èéã ¿¿ñãýäýã. Èéì çàìààð äýýðõ òýíöâýð õàäãàëàãäàæ áàéäàã.
ßìàð øàëòãààíààð îçîíû äàâõàðãà öîîðõ ¿çýãäýë ãàðàõ áîëîâ. Ýíý þóíààñ áîëîâ ãýâýë îçîíû äàâõàðãà ìàø íèìãýí áºãººä öîîðõ øàëòãààí íü äýëõèé äýýð õ¿í òºðºëõòíèé àõóéí õýðýãëýýíä çàðöóóëæ áàéãàà õëîðôòîð í¿¿ðñ-óñòºðºã÷èäòýé õîëáîîòîé ãýæ ¿çäýã áàéíà. Òýäãýýð íü ¿éëäâýð àõóéä ºðãºí õýðýãëýäýã õºð㺺ã÷ áîäèñóóä, õººñð¿¿ëýã÷ áîäèñóóä, óóñãàã÷èä, àýðîçîëóóä þì. Èéì áîäèñóóäûã åðºíõèéä íü ôðåîíóóä ãýíý. Ôðåîíóóä íü îçîíò á¿ðõýâ÷èéã ýð÷èìòýéãýýð çàäàëæ áàéäàã. Òýä ººðñ人 ìàø óäààí õóãàöààíä 50-200 æèëèéí äîòîð çàäàð÷ àëãà áîëíî. 1990 îíä äýëõèé äàõèíä 1300 ìÿí.í îçîí çàäëàõ áîäèñûã ¿éëäâýðëýæýý. Èéì ó÷ðààñ õýò ÿãààí òóÿà äýëõèé ð¿¿ ÷ºëººòýé îðæ èðâýë àìüä àìüòàí óðãàìàë ìºõºëä õ¿íý.
Îãòîðãóé óóäìààñ õýò ÿãààí òóÿà áàãà õýìæýýãýýð îðæ èðäýã ýíý íü çàðèì òàëààð àøèãòàé. ÿëàíãóÿà ºã뺺íèé òóíãàëàã àãààðò õ¿¿õýä õºãøäèéã ãàäàà ñàëõèíä ãàðãàõàä õýò ÿãààí òóÿàíû íºëººãººð àðüñàí äîð Ä âèòàìèí ¿¿ñäýã. Õàðèí ¿äýýñ õîéø àãààð ìàíäàë ðóó îðæ èðýõ õýò ÿãààí òóÿàíû õýìæýý, õîðòîé ÷àíàð íü èõ áîëäîã ó÷ðààñ ýíý ¿åä íàðàíä áèåý øàðàõàäàà áîëãîîìæëîõ õýðýãòýé . õ¿íèé àðüñ ò¿ëýãäýõ õóóðàõ íü àðüñíû õàâäàð ¿¿ñãýõ íýã íºõöºë áîëäîã.
Îçîí_ äàâõàðãà íèìãýðýõ ¿çýãäýë íü ºìíºä òóéëûí îð÷èìä èëýð÷ýý. Òýíä õàìãèéí îéðõîí îðîí áîë Øèíý Çåëàíä óëñ þì. Òóñ óëñàí õ¿¿õä¿¿ä èë òàëáàéä áèåèéí òàìèð õèéõã¿é, çºâõºí õààëòòàé òàíõèìä õè÷ýýëëýõ, óðò ºìä, óðò õàíöóéòàé öàìö ºìñºæ, í¿äíèé õàð øèë ç¿¿æ ÿâàõûã çààñàí áàéäàã, Èéì õ¿íäðýë çîâëîíõààí ÷ ó÷èð÷ áîëîõ þì. Èéìýýñ ãýð àõóéí õýðýãñëýëèéã çºâ àøèãëàõ õºðãºã÷íèé õèé çýðãèéã àëäàõã¿é áàéõ çýðãèéã ñàéòàð àíõààðàõ õýðýãòýé. 2000 îíû áàéäëààð ÓÁ õîòîä 1355912 àõóéí õºðãºã÷ àæèëëóóëæ æèëä 6700 õºðãºã÷ öýíýãëýæ, íýã óäàà 0.4 êã, íèéò 2680 êã îçîí çàäëàã÷ áîäèñ õýðýãëýñýí áàéíà. Ýíý ¿åä óëñûí õýìæýýãýýð 226817 øèðõýã àõóéí õºðãºã÷ õýðýëýæ áàéæýý. Ìîíãîë óëñ 2007-2010 îí ãýõýä îçîí çàäàëäàã áîäèñûí õýðýãëýýã òýãëýõ áîëîîìæòîé ãýæ ¿çæýý.
[[Ангилал:Агаар мандал]]
[[af:Osoonlaag]]
[[ar:أوزونوسفير]]
'''Àãààð ìàíäàë äàõü îçîíû äàâõàðãûã õàìãààëàõ –õ¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëàõ'''
[[ast:Capa d'ozonu]]
[[bg:Озонов слой]]
ÕÕ çóóíû óóð àìüñãàëûí äóëààðàëòûí íýã ¿íäñýí øàëòãààí íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæ èõñýæ áàéãàà ÿâäàë þì. Àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëààñ õîéø (1750îíîîñ ýõëýí òîîëíî) àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí àãóóëàìæ 30% èàð , íàìãèéí àãóóëàìæ 151% èàð, àçîòûí äóòóó èñýëèéí àãóóëàìæ 16% èàð ºñºæ ãó÷ààä îí õ¿ðòýë áàéãàëèéí íºõöºëä áàéãààã¿é ôðåîíû òºðëèéí õèéí¿¿ä ãàð÷ èðñíýýñ äýëõèéí óóð àìüñãàëûí äóëààðàëòûí ýð÷èì ºñ÷ áàéíà. Àãààð ìàíäàëä õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæ èõñýæ áàéãààãèéí äýýð îé ìîä îãòîëñîí, ãàçðûí õºðñ õàãàëñàí, äàëàéí óñûã áîõèðäóóëñàí çýðãýýñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí áàéãàëèéí ýðãýëòèéí òýíöâýðèéã àëäàãäóóëàõàä õ¿ðãýäýã áàéíà.
[[ca:Capa d'ozó]]
Àãààð ìàíäëûí äýýä äàâõàðãà áóþó äýëõèéí ãàäàðãààñ 20-50 êì ºíäºðò áàéðëàõ 3-5 îð÷èì ìì çóçààíòàé íýã ¿å äàâõàðãà äàõü õèéí íàéðëàãàíä õ¿÷èëòºðã÷èéí 3 àòîì àãóóëñàí òóíãàëàã õèé õàìãèéí èõ õýìæýýòýé áàéõ ó÷ðààñ “îçîíû äàâõàðãà”õýìýýí íýðëýäýã. Îçîíû äàâõàðãà íü äýëõèé åðòºíöºä îðøèí áàéãàà áàéãàëèéí á¿õèé ë àìüä áîäüãàë, óñ, óðãàìàë, ýêîñèñòåì, ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í, øèì ìàíäëûã íàðíû àéìãèéí áîãèíî äîëãèîíòîé, õ¿í àìüä áèåñò õîðòîé òóÿàíààñ íýí ÿëàíãóÿà õàìãèéí õîðòîé Â, Ñ òóÿàã äýëõèéí ãàäàðãà ãóó íýâòð¿¿ëýõã¿é õàìãààëæ áàéäàã.
[[cs:Ozónová vrstva]]
Ãýòýë õ¿íèé íèéãìèéí õºãæèë äýâøëèéí ¿ð ä¿íä îëîí òºðëèéí õèìèéí áîäèñûã ¿éëäâýðëýë, àõóé àìüäðàëä õýðýãëýí ‘’õ¿ëýìæèéí õèé’’-ã àãààðò äýãäýýõ çàìààð îçîíû äàâõàðãûã íèìãýð¿¿ëýí ñèéìõèé öîîðõîé ¿¿ñãýõýä íºëººëæ áóé ¿çýãäýë íü ÕÕI çóóíû óóð àìüñãàëûí äóëààðëûí õàìãèéí ãîë ¿íäñýí øàëòãààí ãýäãèéã ýðäýìòýä íîòîëæ, òàíäàí ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéíà.
[[cy:Haen osôn]]
Õ¿ëýìæèéí õèé íàðíû áîãèíî äîëãèîíò öàöàðãèéã ººðòºº áàðàã øèíãýýõã¿é øóóä äýëõèé ðóó íýâòð¿¿ëäýã áîëîâ÷, äýëõèéãýýñ òóÿàðàõ äóëààí öàöðàëûã øèíãýýí àâ÷ äýëõèéí ãàäàðãà ðóó áóöààí îéëãîí ¿¿ãýýðýý ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí ¿å äàâõàðãàä íýìýëò äóëààðàëò ¿¿ñãýäýã. Îçîíû õîìñäîëûã òàíäàí ñóäëàõàä åðäèéí äàðàëò, õàìòýé àãààðûí íýã ìì áîñîî áàãàíà äàõü îçîíû õýìæýýã 100ÄÍ îáñîíû íýãæ ãýäýã õýìæèãäýõ¿¿íèéã àøèãëàí òîäîðõîéëäîã. Àãààð ìàíäëûí îçîí 220 ÄÍ ýýñ áàãà àãóóàìæòàé áàéâàë îçîíû õîìñäîë èëýð÷ýý ãýæ ¿çäýã. Äýëõèéí îçîíû äàâõàðãûí õýìæýý äóíäæààð 300ÄÍ áàéãàà áîëîâ÷ Àíòðàêòèäûí ºìíºä òóéë äýýð ¿¿ññýí îçîíû öîîðõîé 2000 îíîîñ õîéø æèëýýñ æèëä òóòàì èõñýæ, ÁÍÕÀÓ ûí ãàçàð íóòãààñ 3 äàõèí òîì áóþó 28.3 ñàÿ àìäºðâºëæèí êì õýìæýýòýé áîëñíûã õèéìýë äàãóóëààñ àæèãëàæ áàéíà. Õàðèí ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí äýýõõè àãààð ìàíäëûí îçîíû äóíäàæ àãóóëàìæ 320-360ÄÍ õýìæýýòýé ãýæ òîãòîîâ.
[[da:Ozonlaget]]
Îçîíû äàâõàðãûã õàìãààëàõ òóõàé ‘’Âåíèé êîíâåíö, Îçîíû ¿å äàâõàðãûã çàäàëäàã áîäèñûí õýðýãëýýã õÿçãààðëàõ òóõàé ’’ Ìîíðåàëûí Ïðîòîêîëä óëñ îðíóóäûã íýãòãýõ òóõàé õýëýëöýâ. Ýíýõ¿¿ êîíâåíö áîëîí ïðîòîêîëä Ìîíãîë óëñ 1996 îíä íýãäýí îðæ, 1999 îíîîñ Îçîíû äàâõàðãûã õàìãààëàõ ¯ííäýñíèé õºòºëáºðèéã áàòëàí ãàðãàæ, îëîí óëñûí êîíâåíö, õýëýëöýýðýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ òàëààð ¿å øàòòàé àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà. Äýëõèé íèéòýä ºíººäºð õëîðòôòîðò í¿¿ðñòºðºã÷ áóþó ôðåîíû ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà, èìïîðò, ýêñïîðòûã çîãñîîæ, ãèäðîõëîðò í¿¿ðñòºðºã÷ ººð îðëóóëæ áàéíà. Ôðåîíû îçîí çàäëàõ ÷àäâàð 1.0 íýãæ áóþó õàìãèéí ºíäºð áàéäàã ó÷ðààñ îçîí çàäëàõ ÷àäâàðààð ò¿¿íýýñ õàìààã¿é áàãà áóþó 0.055 íýãæ ÷àäâàðòàé áîäèñ ãèäðîõëëîðò í¿¿ðñòºðºã÷ººð îðëóóëàí õýðýãëýõ çàìààð îçîí õîìñäëûã áàãàñãàõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà. Ìàíàé îðíû õóâüä Äîðíîãîâü àéìãèéí Ýðäýíý ñóìàíä ÀÍÓ ûí àãààð ìàíäàë, äàëàé ñóäëàëûí ¿íäýñíèé ãàçàð ÍÎÀÀ ûí øóãàìààð 1992 îíîîñ àãààð äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí áàéãàëèéí äýâñãýðò õÿíàëò òàâüæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õýìæèëòýýñ ¿çâýë àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí æèëèéí äóíäàæ àãóóëàìæ
[[de:Ozonschicht]]
1992 îíä 356.7 ñàÿ áàéñíàà
[[et:Osoonikiht]]
2001 îíä 372.3 ñàÿ,
[[en:Ozone layer]]
2002 îíä 374.2 àÿ,
[[es:Capa de ozono]]
2003 îíä 377.9 ñàÿ,
[[eo:Ozona tavolo]]
2004 îíä 378.9 ñàÿ áîëæ
[[eu:Ozono geruza]]
6.2% îð÷ìîîð ºññºí áàéíà. 2000 îíû áàéäëààð äýëõèéí äóíäàæ àãóóëàìæ íü 368 ñàÿ áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð ÑÎ2ûí àãóóëàìæ æèë òóòàì 0.16 ppmbõóðäòàé ºñ÷ áàéíà. Õàðèí íü àãààð äàõü íàìãèéí õèéí æèëèéí äóíäàæ àãóóëàìæ
[[fr:Couche d'ozone]]
1992 îíä 1807.6 òýðáóì áàéñíàà
[[gl:Ozonosfera]]
2000 îíä 1852.4 òýðáóì ,
[[ko:오존층]]
2001 îíä 1833.5 òýðáóì,
[[hr:Ozonski sloj]]
2002 îíä 1833.0 òýðáóì,
[[id:Lapisan ozon]]
2003 îíä 1836.9 òýðáóì,
[[it:Ozonosfera]]
2004 îíä 1837.8 òýðáóì áîëæ 1.7 % ºñ÷ýý. Íàìãèéí õèé æèë òóòàì 0.36 òýðáóì õóðäòàé ºñ÷ áàéíà.
[[he:שכבת האוזון]]
[[lt:Ozono sluoksnis]]
'''Îçîí õîìñäóóëàã÷ áîäèñûí èìïîðò, õýðýãëýý, õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàõûã áóóðóóëàõ õàðèó àðãà õýìæýý'''
[[hu:Ózonréteg]]
[[mk:Озонска обвивка]]
Áàéãàëü ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë, þóíû ºìíº äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ñèñòåìä àãààð ìàíäàë äàõü õèéí¿¿äèéí õýìæýý, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Ãýâ÷ õ¿íèé íèéãìèéí õºãæèë, ¿éëäâýðæèëòèéí ÿâöàä àãààð ìàíäëûí á¿òýö, ò¿¿í äýõü õèéí¿¿äèéí õàðüëöàà ººð÷ëºãäñºíèé óëìààñ äýëõèéí óóð àìüñãàë áàéãàëü ýêîëîãèéí òîãòîëöîî àëäàãäàõ íºõöºë á¿ðäýýä áàéãààä äýëõèé íèéòýýðýý ò¿ãøèæ áàéíà.
[[ml:ഓസോണ് പാളി]]
Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòûí ¿íäñýí øàëòãààí íü öàöðãèéí èäýâõèòýé õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿ä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð àãààð ìàíäàëä èõýýð õóðèìòëàãäàæ, áàéãàëèéí õ¿ëýìæèéí ¿çýãäëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ àþóë í¿¿ðëýæ áàéíà. “Àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí õýìæýýã äýëõèéí óóð àìüñãàëä ñèñòåì àþóë ó÷ðóóëàõ òºâøèíä õ¿ðýõýýñ ºðñºæ, áóóðóóëàõ”–ä ÷èãëýñýí îëîí ÷óõàë àðãà õýìæýýã îëîí óëñûí õýìæýýíä 1994 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí “óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òóõàé Íýãäñýí ¯íäýñíèé Ñóóðü Êîíâåíö” –îîð çîõèöóóëæ áàéíà. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð áàðèìòëàõ Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí øàçðûí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã “Íîããí õýðýì” õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýí õ¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëàõàä ãîë øèíãýýã÷ áîëîõ ìîä, áóò òàðèõ çàìààð Ìîíãîë îðíû öºëæèæ áóé õýýðèéí á¿ñèéã ìîäæóóëàõ àðãà õýìæýýã ºðí¿¿ëæ áàéíà.
[[mr:ओझोनचा पट्टा]]
Îçîí çàäàëäàã áîäèñûí õýðýãëýý, ò¿¿íèéã àãóóëñàí òåõíèê òºõººðºìæèéí òîî áóóð÷ áàéãàà íü æèë á¿ð çîõèîí áàéãóóëñàí òîîëëîãûí ä¿íãýýñ õàðàãëàæ áàéíà. 2005 îíä îçîí çàäàëäàã áîäèñûí á¿ðòãýë –õÿíàëòûí çºâøººðëèéí õÿçãààðûã 3.75 òí –îîð òîãòîîæ, ãààëèéí áàéãóóëëàãààð õÿíàëò õèéëãýæ áàéíà.
[[ms:Lapisan ozon]]
[[nl:Ozonlaag]]
[[ja:オゾン層]]
[[no:Ozonlaget]]
[[nn:Ozonlaget]]
[[oc:Jaç d'ozòn]]
[[om:Ozone layer]]
[[pl:Ozonosfera]]
[[pt:Ozonosfera]]
[[ro:Stratul de ozon]]
[[qu:Achiksamaytu p'istu]]
[[ru:Озоновый слой]]
[[si:ඕසෝන් වියන]]
[[simple:Ozone layer]]
[[sr:Озонски омотач]]
[[fi:Otsonikerros]]
[[sv:Ozonlagret]]
[[th:ชั้นโอโซน]]
[[tr:Ozonosfer]]
[[uk:Озоносфера]]
[[vi:Lớp ôzôn]]
[[zh:臭氧層]]
| 