|
[[Файл:GenghisStele.png|thumb|613x613px|Чингисийн чулууны бичээсийн дардас]]
Уйгуржин бичиг, Монгол бичгээрхэлээр бичиж үлдээсэн хамгийн эртний дурсгалын нэг нь '''Чингисийн чулууны бичиг''' хэмээн алдаршсан, эдүгээ [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургийн]] [[Эрмитаж|Эрмитажид]] хадгалагдаж буй гэрэлт хөшөө чулууны бичээс юм.
Монголчууд [[Хорезмын эзэнт улс|Хорезм улсыг]] байлдан дагуулсан аян дайнаас буцах замдаа Эрчис мөрний эрэгт зусаж Их Монгол улсын ноёдын хуралдай хуралдуулан өргөн дэлгэр хурим найр хийсэн аж. Хуралдайн үеэр [[Есүнгэ]] /1190-1270/ мэргэн 335 алд газарт бай харван оножээ. Түүний энэхүү хосгүй мэргэн харвасан алдрыг нь дуурсган хөшөө дурсгал босгосон нь хожмоо “Чингисийн чулууны бичиг” хэмээн алдаршсан билээ. Ингэж нэрлэх болсон учир гэвэл бичээсийн тэргүүнд [[Чингис хаан|Чингис хааны]] нэрийг мөр тэтгэн бичсэн байдагтай холбоотой.
Чингис хааны нэрийг дээд мөрнөөс, Есүнгэ мэргэний нэрийг арай доороос, бусад үгийг түүний доод түвшингээс эхлэн бичсэн байдаг нь 13-р зууны эхэн үед монгол албан бичгийн гол ёс болох мөр тэтгэн бичих зарчим хэдийн хэвшин тогтсон байсныг гэрчилнэ. Бичээст Есүнгэ мэргэний гайхалтай хол харваж, мэргэн оносон тухай тухай өгүүлэх тул судалгааны бүтээлүүдэд “Есүнгэгийн чулууны бичиг” гэх болжээ.
Гэрэлт хөшөөг 1224 он юмуу, эсхүл 1225 оны үед босгосон гэж судлаачид үздэг.
Энэ түүхийн дурсгалт бүтээлийг судлаач [[Г. И. Спасский]] / 1783-1864 / [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрний]] үед Есүнгэгийн сууж асан [[Хархираа хот|Хархираа хотын]] тууриас 1818 онд олжээ. Улмаар 5 мөр, 21 үг бүхий уг гэрэлт хөшөөг [[Нэрчүү|Нэрчүүгийн]] чулууны үйлдвэрт хүргэж, 1832 онд Нэрчүүгийн чулууны үйлдвэрээс Петербург хотноо шилжүүлж, олон нийтэд үзүүлжээ.
Хадан дээр: ''“Чинггис хан-и сартагул иргэн дагулижу багужу хамуг монггол улус-ун нойод-и буга сочигай хуригсан-дур Есүнггэ ононодур-ун (онохдоо гэсэн утга) гурбан загуда гучин табун алдас-дур (тоогоор зохицдог байсны баталгаа) ондудла-га(онолоо)” '' ▼
▲Хадан дээр: “Чинггис хан-и сартагул иргэн дагулижу багужу хамуг монггол улус-ун нойод-и буга сочигай хуригсан-дур Есүнггэ ононодур-ун (онохдоо гэсэн утга) гурбан загуда гучин табун алдас-дур (тоогоор зохицдог байсны баталгаа) ондудла-га(онолоо)”
“Чингис хааныг Сартуул иргэдийг дайлан мордож бууж хамаг монгол улсын ардыг Буга сочухайд хурсанд Есүнгэ 335 алдыг онолоо” гэж бичсэн ажээ.
[[Файл:Inner Mongolia Museum stele of Yisungge.jpg|thumb|Өвөр Монголын музейн хуулбар]]
Эрдэмтдийн тооцоогоор энэ дурсгал нь 12201224-1225 оны хооронд бичигдсэн бөгөөд тэр үеийн монголын сур харваачийн ур чадвар, амжилтыг мэдээлж, 1 алдыг тэр үеийн монголын дундаж эрчүүдийн алдалсан гарыг хэмжээгээр 160 см гэж үзвэл, ойролцоогоор 536 метр харважээ гэж үзжээ.
[[Есүнгэ|Есүнгэ мэргэний ]] эцэг [[Хасар ]] /1164-1213/ [[Их Монгол Улс|Их Монгол улсыг ]] байгуулахад онцгой гавьяа бүтээсэн бөгөөд түүхэнд гарамгай жанжин, мэргэн харваач, эгнэшгүй хүчтэнээр тэмдэглэгдэн үлджээ. ▼ Есүнгэ мэргэн /1190-1270/
Тухайлбал [[Монголын нууц товчоо|Монголын нууц товчоонд ]] “ Өүлэн эх... Хасар минь хав хүч эрдэмтэй тул ▼▲ Есүнгэ мэргэний эцэг Хасар /1164-1213/ Их Монгол улсыг байгуулахад онцгой гавьяа бүтээсэн бөгөөд түүхэнд гарамгай жанжин, мэргэн харваач, эгнэшгүй хүчтэнээр тэмдэглэгдэн үлджээ.
▲ Тухайлбал Монголын нууц товчоонд “ Өүлэн эх... Хасар минь хав хүч эрдэмтэй тул
Харавцаж гарсныг
Хасарын удмынхны дундаас хамгийн алдартай нь түүний орыг залган суусан хоёрдугаар хөвгүүн Есүнгэ билээ.
Их хаан бие чилээрхэхэд Есүй хатны хамт сувилж асан, түүнчлэн Өгэдэйг хаан ширээн залах ёслолд байлцсан зэрэг нь Чингис хааны хайртай ач нарын нэг, нөлөө бүхий ноён байсныг гэрчилнэ. Монголын нууц товчоонд /269-р зүйл/ “Хулгана жил/1228 он/ Цагаадай, Бат тэргүүтэй баруун гарын хөвүүд, Отчигин ноён, Егү, Есүнгэ тэргүүтэй зүүн гарын хөвгүүд, Тулуй тэргүүтэн голын хөвгүүд, охид, хүргэд, түмэд, мянганы ноён бүгдээр цугларан ирж Хэрлэнгийн Хөдөө аралд хурж, Чингис хааны нэрийдсэн мөн зарлиг ёсоор Өгэдэй хааныг хан өргөө” хэмээн тэмдэглэжээ. Чингисийн чулууны бичиг” нь мянга гаруй жилийн түүхтэй монгол бичиг үсгийн олон дурсгалуудаас энэ үед ирсэн хамгийн “ууган” бүтээл гэж хэлэхэд болох соёлын их өв билээ.
1930-аад он хүртэл монголч эрдэмтэн академич Шмидт, багш Ваанчиг, Б.Дорж, И.Клюкин, С.Мураями, Ч.Дамдинсүрэн, Ш.Бира, Хар Үхэрт Д.Жамсранжав, Б.Ринчен нар янз бүрээр уншиж тайлбарлаж байв.
| 