Тува: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Мөр 47:
[[Орос]]т 170,500<ref>[http://perepis2002.ru/ct/html/TOM_01_03.htm "Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации]</ref>&nbsp;км<sup>2</sup> талбайтайгаараа томоохон нутаг, 307,930<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> тоотойгоороо цөөхөн ард иргэд гэж харьцуулагдана. 2010 оны тооллогоор хүн амын 82.0% (249,299) нь [[Тува]]чууд, 16.3% нь [[Оросууд]] аж.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> [[Орос хэл]]нээс гадна [[Тува хэл]] албан ёсоор хэрэглэгдэнэ.
 
[[555]] онд [[Түрэг улс]] байгуулагдаж байв. [[1206]] онд [[Их Монгол Улс]]ын бүрэлдэхүүнд орсноор [[1915]] он хүртэл Монгол улсын бүрэлдэхүүнд хамт байсан. [[1911]] онд [[Манж Чин улс|Чин улс]] мөхөж [[Ар Монгол]] [[Богд Хаант Монгол Улс|тусгаар тогтноход]] ард нь [[Дундад Иргэн Улс|Хятад]]аас халхлагдсан [[Тува]]г [[Оросууд|Орос]]-[[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]] зөөлчлөн мэдэлдээ оруулжээ. Тусгаар улс байснаа болиод [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗСБНХОУ]]-ын бүрэлдэхүүнд [[1944]] онд "Автономит Тува Муж" болон орсон. [[1961]] онд "Зөвлөлт Социалист Автономит Бүгд Найрамдах Тува Улс" гэж нэрээ өөрчлөн байгуулагдаж байв. ЗХУ-ын бутралаар [[Оросын Холбооны Улс]] тусгаар тогтноход байр суурь дээшилж [[1992]] онд одоогийн зэрэг, нэрээ олжээ.
[[555]] онд [[Түрэг улс]] байгуулагдаж байв. [[1206]] онд [[Их Монгол Улс]]ын бүрэлдэхүүнд орсноор [[1915]] он хүртэл Монголтой хамт байсан.
 
[[1911]] онд [[Манж Чин улс|Чин улс]] мөхөж [[Ар Монгол]] [[Богд Хаант Монгол Улс|тусгаар тогтноход]] ард нь [[Дундад Иргэн Улс|Хятад]]аас халхлагдсан [[Тува]]г [[Оросууд|Орос]]-[[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]] зөөлчлөн мэдэлдээ оруулжээ. Тусгаар байснаа болиод [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗСБНХОУ]]-ын бүрэлдэхүүнд [[1944]] онд "Автономит Тува Муж" болон орсон. [[1961]] онд "Зөвлөлт Социалист Автономит Бүгд Найрамдах Тува Улс" гэж өөрчлөн байгуулагдаж байв. ЗХУ-ын бутралаар [[Оросын Холбооны Улс]] тусгаар тогтноход байр суурь дээшилж [[1992]] онд одоогийн зэрэг, нэрээ олжээ.
Тува хэл нь [[Түрэг]] хэлний бүлэгт багтдаг. Хэдийгээр [[Тува]] нь [[Түрэг]] угсааных боловч Монголчуудын захиргаанд Монголчуудтай олон зуун жил ойр хамт байж ирсэн тул соёлын хувьд ойр төсөөт болсон юм. Тувагийн Саяны нуруу нь дорно Сибирийн хөвч тайга, ан амьтан, байгалийн баялаг ихтэй.
 
Тувагийн нийслэл Кызыл хотод Монгол улсын Ерөнхий Консулын газар 2002 оноос үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
 
== Түүх ==
Манж нар 1750-иад онд дөрвөдүүдийг Увс аймгийн Улаангомд суулган тувачуудыг одоогийн Тува улсын нутагт нүүлгэжээ. Тувачууд хуучин сууж байсан нутгаа тувагийн нутаг гэж үзсэн хэвээр байгаа тул энэ нь одоогийн Тува, Монголын хилийн зөрчлийн шалтаг болсон байна. Тува, Монголын хил дээр Орос улс өөрийн цэргээ олон тоогоор байлгадаггүй тул голчлон Монголын цэрэг хилийн шугамийг хянадаг байна. 1911 онд Монгол Манжаас салснаар Тува 1912 он гэхэд Манжийн нөлөөнөөс бүрэн гарчээ. Энэ үед Тувагийн ноёд Монгол эсвэл Орост нэгдэх, тусгаар тогтнох зэрэг өөр өөр санал гаргасан байна. Монгол Туваг өөрийн улсын бүрэлдэхүүн гэж үзэж байсан ч шууд нэгтгэх боломж гарсангүй. Хаант Орос улс тувагТуваг уулаасаа түрэг хүмүүс хэмээн Монголын нэгтгэх оролдлогод саад хийж байв. 1944 онд Тувагийн удирдагч Салчак Тока Тувагийн парламентийг нууцаар хуралдуулж ЗХУ-н бүрэлдэхүүнд Туваг оруулах шийдвэр гаргажээ. Энэ хуралдаан ямар нөхцөлд явагдсан нь одоо болтол тодорхойгүй байдаг. [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х.Чойбалсан]] Тува Оростой нэгдсэнийг хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Монголын тал Саяны нурууг эртнээс монголчуудын нутаглаж байсан нутаг, туваг монгол үндэстний нэг хэсэг гэж үзэж байв. Тувачууд нь хэлний хувьд монгол, түрэг холимог харин соёлын хувьд үндсэндээ монгол соёлтой ард түмэн юм. Зөвлөлтийн зарим эрдэмтэд буриад, халимагуудыг монгол биш гэж нотлохыг оролдож байсан бөгөөд [[Тува хэл бичиг|тува хэл]] монгол, түрэг хэлний аль алинийх нь нөлөөнд бүрэлдсэн тул шинэ дүрэм зохиож тува хэлнээс монгол үгийг шахан гаргах, тувачуудыг монгол үндэстнээс холтгох үйл явц харьцангуй хялбар явагдсан байна. Энэ үйл ажиллагаа 1944 оноос хойш эрчимтэй өрнөжээ. 1980-аад оны сүүл, 1990-ээд оноос Тувад Оросоос салан тусгаарлах үзэл хүчтэй болсонөрнөсөн байна.
 
== Газар зүйн тойм ==