Баруунтуруун сум: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
сум
Баруунтуруун сумын товч түүх
Мөр 1:
'''Баруунтуруун''' нь [[Увс]] [[Аймаг|аймгийн]] [[сум]] юм. МАХН-ын Төв Хороо, сайд нарын зөвлөлийн 1943 оны 6 дугаар сарын 23-ны өдрийн 30/36 тоот тогтоолоор тус аж ахуйг үр тариа, мал аж ахуй эрхлэх чиглэлээр Баруунтурууны САА нэртэйгээр байгуулж, 1959 онд БНМАУ-ын АИХ-ын тэргүүлэгчдийн зарлигаар Баруунтуруун сум болгон өөрчлөн байгуулсан. Тус сум нь Туруун, Шанд, Баян-Айраг, Зүүнтуруун гэсэн 4 багтай. Газар нутгийн хэмжээгээр Увс аймгийн 19 сумаас 11-т ордог. 2009 онд Засгийн газрын шийдвэрээр баруун 5 аймгийн тариалангийн тулгуур төв болгосон. Эргэлтийн 43 мянган [[га]] талбайтай бөгөөд усалгаатай 2000 га талбайд тариалалт хийдэг.
{{Нутаг
|нэр = Баруунтуруун сум<br>{{юникодмонгол|ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨᠲᠤᠷᠦᠭᠤᠨ ᠰᠤᠮᠤ|h}}
|ямар_янзын_нутаг = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|сум]]
|анхаарах_нэр = Baruunturuun sum <br> baraɣunturuɣun sumu <br> барагунтуругун суму
|улс_эсвэл = [[Улс орнуудын жагсаалт|Улс, орон]]
|аль_улс_эсвэл = {{MGL2}}
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Дээд нутаг]]
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = {{Flag|Увс аймаг|coa}}
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Нутгийн хуваарь<br>(4 багтай)
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = 1. Туруун<br>2. Шанд<br>3. Баян-Айраг<br>4. Зүүнтуруун
|нутгийн_төвийг_юу_гэх = Сумын төв
|нутгийн_төв = Баруунтуруун <ref>МУИС-МХСС. «Монгол хэлний хадмал толь». Улаанбаатар 2011.</ref><br>{{юникодмонгол|ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨᠲᠤᠷᠦᠭᠤᠨ|h}}
|газар_нутаг = 3.3 мянган км² <ref name="увс2012"/>
|газрын_байц =
|хүн_ам = 2,474 хүн <ref name="увс2012"/>
|хүн_ам_он = (2012)
|image_map2 =
|mapsize2 = 230px
|шуудангийн_томъёо = 85020
|хаяа_залгаа_нутаг = ↑ [[Эрзин хошуу|Эрзин]] <br> ↖ [[Зүүнговь сум|Зүүнговь]] <br> → [[Баянтэс сум|Баянтэс]]<br> ← [[Хяргас сум|Хяргас]] <br> → [[Тэс сум (Завхан)|Тэс]] <br> ↘ [[Зүүнхангай сум|Зүүнхангай]] <br> ↙ [[Цагаанхайрхан сум (Увс)|Цагаанхайрхан]] <br> ↓ [[Өндөрхангай сум|Өндөрхангай]]
|газар_дайдын_урт = ← [[Улаангом]] (193 км) <br> → [[Улаанбаатар]] (1224 км) <ref name="увс2012"> Увс аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x5847.pdf «2012 оны жилийн эмхтгэл»].</ref>
}}
 
'''Түүх'''
'''Баруунтуруун''' нь [[Увс]] [[Аймаг|аймгийн]] [[сум]] юм. 1959 онд байгуулагдсан. 2009 онд Засгийн газрын шийдвэрээр баруун 5 аймгийн тариалангийн тулгуур төв болгосон. Эргэлтийн 43 мянган [[га]] талбайтай бөгөөд усалгаатай 2000 га талбайд тариалалт хийдэг. Сумын төв нь [[Турууны гол]]ын хөндийд оршино. Баруунтуруун сум нь хуучин САА байхдаа Увс аймагтаа томоохон сумдын нэг байв. Одоо Баруунтуруун сум нь 4 багтай.
 
Ардын засгийн үед /1923-1930 он/ Хантайшир уулын аймгийн Ханхөхий уулын хошуу, мөн Чандмань уулын аймгийн Баянмандал уулын хошуунд тус сумын нутаг багтаж байсан. Баруунтуруун сум нь 1933 оны үед Туруунгол нэртэй байсан.<ref>Монгол улсын аймаг, хошуу, сумын товчоон. УБ: 2014 он, 132 хуудас</ref>
Монгол улсын Дэд бүтцийн хөгжлийн сайдын 1998 оны 1 дүгээр сарын 27-ны 22 дугаар тоот тушаалаар "Зэвсэгт хүчний 109 дүгээр ангийн Ан-24 маяг"-ийн онгоцыг тус суманд нислэг үйлдэх зөвшөөрлийг олгож байсан түүхтэй. 2005 он хүртэл [[МИАТ]] компани Баруунтуруун хүртэл шууд нислэг үйлддэг байсан ч онгоц хүрэлцээгүйн улмаас цуцлагджээ. [[Баруунтурууны нисэх онгоцны буудал]] нь одоогоор ашиглагдахгүй байгаа ч Увс аймгийн хоёрдогч буюу нөөц нисэх онгоцны буудал болно.
 
Монгол улсын Дэд бүтцийн хөгжлийн сайдын 1998 оны 1 дүгээр сарын 27-ны 22 дугаар тоот тушаалаар "Зэвсэгт хүчний 109 дүгээр ангийн Ан-24 маяг"-ийн онгоцыг тус суманд нислэг үйлдэх зөвшөөрлийг олгож байсан түүхтэй<ref>ҮТА.Хөмрөг-594</ref>. 2005 он хүртэл [[МИАТ]] компани Баруунтуруун хүртэл шууд нислэг үйлддэг байсан ч онгоц хүрэлцээгүйн улмаас цуцлагджээ. [[Баруунтурууны нисэх онгоцны буудал]] нь одоогоор ашиглагдахгүй байгаа ч Увс аймгийн хоёрдогч буюу нөөц нисэх онгоцны буудал болно.
 
Мөн Хилийн цэргийн 0311-р анги оршино.
 
Тус сум нь хойд өргөргийн 49039I зүүн уртрагийн 94024I солбицолд далайн түвшнээс дээш 1232 метр өндөрт байрладаг. Газар хөдлөлийн дундаж мужид багтдаг бөгөөд 4 баллын хүчтэй бүсэд хамрагдана. Тус сумын нутаг нь Тост Агиртаг, Уянга, Соёо, Нисэх зэрэг уул 148.2 мян.га талбай бүхий Алтан элсний дархан цаазат газар, Харцагаан усны байгалийн цогцолборт газар, Дөрөө нуур, Баруунтуруун, Зүүнтуруун, Хангилцаг, Нарийний гол зэрэг үзэсгэлэнт газартай хангай, говь, хээр тал хосолсон бөгөөд, говь, нуур, гол горхи, булаг шанд бүхий байгаль газарзүйн төрөл бүрийн онцлогт тохирсон олон зүйлийн ургамал, амьтан элбэгтэй.
 
Баруунтуруун сум нь Увс аймгийн зүүн урд хэсэгт оршдог, 329.2 мянган га газар нутагтай. Хойд талаараа ОХУ-ын улстай 74 км, хиллэдгээс гадна Завхан аймгийн Тэс, Увс аймгийн Зүүнхангай, Өндөрхангай, Цагаанхайрхан, Зүүнговь, Хяргас сумдтай хиллэдэг. Сумын газар нутгийн хэмжээ нь аймгийн нийт газар нутгийн 4.7 хувьтай тэнцэнэ. Улаанбаатар хотоос 1150км, Аймгийн төвөөс 188 км зайд байрладаг.
 
Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур –34.4С хамгийн хүйтэн нь – 42.8 С7 дугаар сарын дундаж температур +17.5С хамгийн дулаан + 33.9 Сжилийн дундаж салхины хурд 10-12 м/сжилийн хур тунадасны нийлбэр 260-320 ммГол мөрний шар усны үер 4, 5 дугаар сард эхэлж 6 дугаар сард дуусна.
 
Баруунтуруун сумаас нийт 7 хөдөлмөрийн баатар төрсөн. Монгол улсын үндэсний бөхийн залуу аварга С.Мөнхбат, арслан Б.Ганбат, 2004 оны Афины олимпийн Жүдо бөхийн хүрэл медальт, 2009 оны дэлхийн аварга, гавъяат тамирчин, хөдөлмөрийн баатар Х.Цагаанбаатар, 2016 оны Риогийн олимпийн Жүдо бөхийн мөнгөн медальт, 2017 оны дэлхийн аварга, хөдөлмөрийн баатар Д.Сумъяа зэрэг алдартанууд тус сумаас төрөн гарсан түүхтэй.
 
==Зүүлт, тайлбар==