Аригбуха хаан: Засвар хоорондын ялгаа

'''Аригбуха'''<ref>Түүний нэрийг '''Гильом де Рубрук санваартаны Дорно этгээдэд зорчсон минь''' гэх '''аян тэмдэглэл'''ийн 44-р бүлэгт '''Arabuccha''' (Арабукха), Ц.Сүрэнхорлоо гуйан орчуулсан '''Судрын чуулганы''' 2 ботийн Толуй хааны хүүрнэл, Мөнх хааны хүүрнэл, Хубилай хааны тухай бүлгүүдэд '''Аригбуха, Юань улсын сударт''' '''阿里不哥(a li bu ge)''' гэж бичсэн байна.</ref> ({{mongolUnicode|ᠠᠷᠢᠴᠪᠥᠬ᠎ᠠ}}, 1219-1266) бол [[Их Монгол Улс]]<nowiki/>ын 5 дахь их хаан юм. Аригбуха нь [[Чингис хаан]]ы отгон хүү [[Тулуй]]н хүү юм. Түүний эх нь [[Хэрэйд]]ийн [[Тоорил хан|Ван ханы]] дүү [[Жаха Хамбу]]гийн охин [[Сорхагтани Бэки]] байжээ. Аригбөх 1260-1264 оны үед [[Их Монгол Улс|Их Монгол улсынУлсын]] хааны сууринд суужээ. Тэрээр өөрийн ах [[Хубилай хаан|Хубилайтай]] хийсэн тэмцэлд хүчин мөхөсдөж, арга буюу Хубилайд хааны хаш тамга, сүлд зэргийг өгч бууж өгсөн юм. 1266 онд Аригбуха Хубилай хааны харгалзаанд байж байгаад нас баржээ.

Хятад ба [[Цагаадайн улс]]ын зүгээс [[Хар Хорум|Хархорум]]д нэвтрэн орох худалдааны замыг [[Хубилай|'''Хубилай''']] хааснаас болж Аригбөхийн талын цэрэг ард, хоол ундаар гачигдах зэрэг элдвийн бэрхшээлд тулгарчээ. Иймээс цэргийнхээ хүчийг дахин нөхөн сэлбэхэд үнэхээр хүнд болжээ. Мөн [[Цагаадайн улс|'''Цагаадайн улсын''']] '''[[Алгуй|Алгуй хан]]''' урваж Хубилайн талд оржээ. Тэрээр тэнгэр уулын хавийн монголчуудад нэр хүнд олсон байжээ. Энэ учраас Аригбөх монголын баруун талаас хүч дэмжлэг олохоор Хархорумыг түр орхин Алтайн уулсыг давж, Илийн хөндийд хүрчээ. Гэвч удаа дараагын дайн байлдааны хор хөнөөлөөр зүдрэх, ядрахын туйлд хүрсэн Аригбөхийн цэрэг зам зуураа аргагүйн эрхэнд дээрэм тонуул ч хийхэд хүрсэн зэргээс тэр нутгийн ард олны дэмжлэгийг гүйцэд олсонгүй. Аригбөх Алтайг давж Алгуйтай хэдэн удаа байлдаж зугатуулсан байна. Тэр зуур Аригбөх Илийн хөндий дэх нутгийн хүн ардыг бас зовоож, ялангуяа тэнгэр ууланд үлдсэн Алгуйн харъяат монгол цэрэг, даргыг хүйс тэмтрэн хядаж, олны дургүйцлийг хүргэсэн ба мөн түүний цэрэг дотор ч санал сэтгэл алдагдах гарч нилээд хэсэг нь Хубилайд дагаар орсон байна. Аригбөх цаашид тэмцлээ үргэжлүүлэх бололцоогүй болж 1264 онд Хубилайд бууж өгчээ. Чухам ингэж ах дүү хоёрын хоорондын зэвсэгт мөргөлдөөн дууссан боловч монголын хаан ширээний төлөөх тэмцэл зогсоогүй, уул тэмцлийг Хайду ноён толгойлон үргэлжлүүлжээ. Аригбөхийг Шанду хотод очиж бууж өгсний дараа Хубилай түүнийг дуудан уулзаж, Ах дүү хоёрын хэн нь хаан суух ёстой юм бэ ? гэж ихэмсэгээр асуухад, Аригбөх "Миний ёсоор бол би суух ёстой, одоо чи суужээ" гэж хариулсан байдаг. Хубилай дүүгийн амийг хэлтрүүлж,бүтэн жил нүдэнд нь үзэгдэхгүйгээр шийтгэсэн ба түүнтэй талцан хамт явсан ноёдыг алтан ураг-ийн дотор хагарал тэмцэл гаргасан хэрэгт холбогдуулан, хатуу ширүүн цээрлүүлэн шийтгэж олонхийг нь цаазаар авчээ. Аригбөх 1266 онд хүнд өвчнөөр нас баржээ. Аригбөх, Хубилай нарын хооронд өрнөсөн дайн дажин бол хаан ширээний төлөөх тэмцэл байсан боловч бодит байдлаараа Аригбөхийн тэмцэл нь улс гүрний төвийг монголд хэвээр байлгаж, монгол нутгийг урьдын адил гүрний төв нутаг хэвээр байлган үлдээхэд чиглэгдсэн байжээ.