Түшээт хан аймаг: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 1:
'''Түшээт хан аймаг''' нь
== Түүх ==
[[Файл:Түшээт хан аймаг.png|thumb|150px|Манжийн үе Хан уулын чуулган]]
[[Файл:1911-1919.jpg|thumb|150px|Олноо өргөгдсөн үед Түшээт хан]]
Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнзийн 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 3-р хүү Онохуй Үйзэн ноён (1534-?) горлос, хэрэгүд (гэрүүд) отгийг өвлөн авчээ. 1580-аад оны үеэс Онохуйн ахмад хөвгүүн Абтай хүчирхэгжиж, Түвэдийн 3-р Далай ламаас “Очир сайн хан” гэдэг цол хүртсэнээр Халхын ноёдын дотор хамгийн түрүүн “хан” цолтон буй болов. Абтайн дэд хөвгүүн Эриехэй түүний “хан” цолыг залгамжилж, “Мэргэн хан” гэгдэж байв. Түүний дараа Эриехэйн хөвгүүн Гомбодорж “Түшээт хан”, ач Чахундорж нар “Очирай Түшээт хан” гэдэг цолтойгоор Халхын зүүн гарын нэгэн тэргүүний үүргийг гүйцэтгэж байсан нь хожим Түшээт хан аймаг байгуулагдах үндсийг тавьжээ.<ref name=":1">https://mongoltoli.mn/history/h/121</ref>
Анх 1580-аад онд Халхын Автай сайн хан байгуулж байсан бөгөөд түүний үр удам нь цаашид залгамжилсаар, 1691 онд Халх Монгол, Манжид дагаар орсон. 1691 онд Халхын гурван хан [[Долоннуурын чуулган|Долоон нуурын чуулганаар]] [[Манж Чин гүрэн|Манжид]] дагаар орсон. 1725 онд зарим хошууг таслан өгч Сайн ноён хан аймгийг байгуулснаар, 1725-1912 оны хооронд 21 хошуутай байв. 1728 оноос хойш 3 жил тутам нэгэн удаа цугларч хуралддаг нь "'''Хан уулын чуулган'''" гэдэг байв. ▼
▲
Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Богд Хан уулын аймаг гэж нэрлэжээ.
== Газар зүй ==
Түшээт хан аймаг нь хойд талаараа Орос улстай шууд хиллэдэг. Монгол улсын төв, Халхын жавзандамба хутагтын Их Хүрээ, Хийгт хот зэрэг худалдаа арилжааны томхон төвүүд оршдог. Эртний Монголын нийслэл Хархорин хот, Монгол анхны хийд Эрдэнэзуу, Амарбаягалантхийд энэ аймагт бий.
Түшээт хан аймгийн нутаг нь зүүнтэйд Хэнтийн нуруу, баруун этгээдэд Онги гол, өмнө этгээдэд Их говь, умар этгээдэд Цөх голд тус тус хүрдэг байжээ. Сэлэнгэ мөрний Монгол дахь хэсгийн ихэнх нь Орхон гл бараг бүтнээрээ, Туул, Хараа, Ерөө, Шарын голууд, Эгийн голын адаг хавь энэ аймагт хамаарна.
Аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь 422.740 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт нь 900 км өргөн нь 249-619 км.<ref name=":0">Батсайхан,О., Лонжид,З., Баяртөр,О., Алтанзаяа,Л. (2012) МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР</ref>
== Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж ==
Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Түшээт хан аймаг юм. 1725 онд Түшээт хан аймгаас 19 хошууг нь тусгаарлан Сайн ноён аймгийг байгуулсан. 1725-1912 оны хооронд 20 хошуутай байв. Богд хаант Монгол улсын үед Илийн Цахарын Сумьяагийн хошуу нэмэгдсэнээр нийт 21 хошуутай болжээ. 1921 оны [[Ардын хувьсгал|Ардын хувьсгалын]] дараах шинэчлэл өөрчлөлтийн нэгэн болсон засаг захиргааны хувиарын өөрчлөлтөөр 1923-1931 оны хооронд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Богд хан уулын аймаг гэж нэрлэжээ. 1931 оны 3-р сард энэ аймгийн хошуудаас [[Сэлэнгэ]], [[Төв]], [[Дорноговь]], [[Өмнөговь]] аймгууд байгуулагдаж дараа нь 1938 онд [[Булган]], 1942 онд [[Дундговь]], 1994 онд [[Дархан-Уул аймаг|Дархан-Уул]], [[Орхон аймаг|Орхон]] аймгийг тус тус байгуулжээ.<ref name=":0" />
=== Түшээт хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс ===
* Ачит засгийн хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Дархан засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Далай засгийн хошуу
* Жонон засгийн хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Зоригт засгйн хошуу
* Илдэн засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Сэцэн засгийн хошуу
* Сэцэн засгийн хошуу
* Түшээт засгийн хошуу
* Түшээт ханы хошуу
* Түшээт ханы хошууны ар гөрөөчийн отог
* Үйзэн засгийн хошуу
* Цогтой засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Эрдэнэ дайчинг засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Ялгуун баатар засгийн хошуу<ref name=":0" />
== Хүн амзүй ==
1918 оны тоо бүртгэлээр Түшээт хан аймаг 20828 өрх, 100,1 мянган хүн амтай байв.<ref name=":1" />
== Аймгийн чуулган дарга нар ==
Line 39 ⟶ 80:
== Эх сурвалж ==
* [http://www.asuu.mn/ Асуу] веб хуудас дахь мэдээлэл: [http://www.asuu.mn/medleg/uls-tur/110/0908040001 Халхын Очирбат Түшээт ханы аймаг]
* Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ. https://mongoltoli.mn/history/h/121
* О.Батсайхан, З.Лонжид, О.Баяртөр, Л.Алтанзаяа. (2012). МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР
== Гадаад холбоос ==
* Монгол улсын Үндэсний архивын газрын веб хуудас дахь Г.Намнансүрэнгийн мэдээлэл: [http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:Rg3tC3etWvgJ:www.archives.gov.mn/index.php%3Foption%3Dcom_content%26task%3Dview%26id%3D655%26Itemid%3D302+%D0%BE%D1%87%D0%B8%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%82+%D1%82%D2%AF%D1%88%D1%8D%D1%8D%D1%82&cd=1&hl=mn&ct=clnk&gl=mn Халхын Очирбат сайн Түшээт хан нарын уг эх]
| |||