Эртний Египет: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
Tags: Mobile edit Mobile web edit
No edit summary
Мөр 2:
[[Файл:Ancient_Egypt_map-en.svg|thumb|200px|Эртний Египетийн газрын зураг]]
 
'''Эртний Египет''' — (эрт. грек. Αἴγυπτος, латин. Aegyptus) [[Умард Африк]]ийн газар нутагт [[Нил мөрөн|Нил мөрний]] хөндийд буюу одоогийн [[Египет|Египет Улсын]]ийн газар нутагт байсанолн мянган жил үргэлжилсэн түүхтэй хүн төрлөхтний томоохон соёл иргэншилт улс юмбайжээ. Эртний Египетийн соёл иргэншил манай эриний өмнөх 3150-иад оны үед [[фараон]]ы удирдлаган дор дээд ба доод Египетийн улс төрийг нэгтгэсэн гүрэн байсан ба цаашид 3 мянган жилийн турш бат бэх оршин тогтнож байжээ. Энэ 3 мянган жилийн түүх нь 5 хуваагдаж түүхэнд бичигджээ.
 
# Төрт улсаас өмнөх Египет - МЭӨ 5000-3100. Энэ үе бол фараонуудын удирдлагад орохоос өмнөх үе юм. Тэр үеийн оршин суугчид Нил мөрний сав хөндий орчмоор [[газар тариалан]], [[мал аж ахуй]] эрхэлж амьдарч байсан. Эртний урлаг Нил мөрний дээд хэсэгт амьдрах Египетүүдийн дунд дэлгэрч, шавар ваар бий болж эхэлсэн.
Мөр 8:
# Хуучин хаант улс.- МЭӨ 2686-2160.
# Дундад угсаатны үеийн Египет - МЭӨ 2055-1650. Египетийн эдийн засаг болон худалдаа өндөр хөгжсөн ч удирдагч лидерүүдийн хооронд хагарал зөрчил их байсан учир сарнин бутарч, [[Вавилон]]ы хаан [[Хаммурапи]]йн хүчинд автахад бэлэн болсон байна.
Эртний Египт нь дэлхийн соёл иргэншилд асар том соёлын өв үлдээсэн бөгөөд түүний үлдээсэн урлагийн бүтээлүүдийг эрт дээр үеэс дэлхийн өнцөг булан бүрт гаргаж, бусад орны мастерууд хуулбарлаж байжээ. Өвөрмөц уран барилгын хэлбэрүүд - сүр жавхлант пирамидууд, сүм хийдүүд, ордон, цамхагууд нь олон зууны турш аялагчид, судлаачдын сонирхолыг өдөөж ирсэн. Египетийн мастерууд өвөрмөц сайхан ханын зураг, хөшөө бүтээж, шил болон шаазан хийх аргыг эзэмшсэн, яруу найрагчид, зохиолчид уран зохиолд шинэ хэлбэрийг бий болгож байжээ. 18-19-р зууны эхэн үед эртний Египетийн хөшөө дурсгал, олдвор, археологийн малтлага хийж '''Египетологи'''йн шинжлэх ухааныг бий болгож, тусгай урлагийн чиг хандлага үүсэхэд хүргэсэн.
 
 
МЭӨ 332 онд. Александр Македонскийгийн арми эртний Египетэд орж эзлэв: Улмаар Эртний Египет нь түүний улсын нэг хэсэг болжээ. Эзэнт гүрнээ диадочуудын хооронд хуваасны дараа эртний Египет Птолемей Лагидын Грек-Македон гүрнийг үндэслэгч командлагч Птолемей Лагд очжээ (МЭӨ 305-30 онд) улмаар Александрия хот нийслэл болжээ. Птолемейн үед эртний Египет нь гурил, талх нийлүүлдэг гол нийлүүлэгч болжээ. Энэ хугацаанд Египетийн флот Газар дундын тэнгист давамгайлж байв. Птолемей гүрний сүүлчийн хатан хаан Клеопатрагийн үед эртний Египет улс эртний Ромд улс төрийн тэмцэлд оров. МЭӨ 31 онд Кейп Актионд Египетийн флот ялагдсаны дараа. МЭӨ, Клеопатра VII амиа хорлож, Марк Антони нас барсан нь Египетийг Ромын муж болгон хувиргасан (МЭӨ 30) байна.
 
Фараон буюу Эртний Египтын удирдагч бол тус улсын хязгааргүй эрхт хаан байсан. Тэрээр дээд командлагч, засгийн газрын тэргүүн байсан. Фараоны дараа мужийн хоёр дахь хүн бол '''чати''' байв. Чатын функцууд нь нарийн төвөгтэй, олон тооны байсан. Тэрээр төрийн сан, хааны сан хөмрөг болох улсын алтны нөөц байсан "алтан танхим" -ыг хариуцаж байжээ. Тэрээр ордонд харьяалагддаг үл хөдлөх хөрөнгийг удирдаж байжээ. Түүнчлэн барилгын төсөл, хууль эрх зүйн систем, архивын асуудлыг хариуцаж байсан. Бүс нутгийн түвшинд мужийг засаг захиргааны 42 бүс /ном-д буюу аймаг/ хуваасан байжээ. '''Ном'''-ын засаг захиргааны аппаратын толгойд '''номарч''' (эртний Грек νομάρχης) байсан бөгөөд тэрээр фараоны төлөөлөгч байсан бөгөөд мөн засаг захиргааны бүсэд хяналт, удирдлага хийж байжээ. Түүний эрх мэдэлд татвар хураах, шүүхийн чиг үүрэг, цэрэг элсүүлэх, нийлүүлэх, эдийн засгийн удирдлага зэрэг асуудал багтаж байжээ.
 
Египетийн нийгэм нь нарийн зохион байгуулалттай статусыг тодорхой харуулсан олон давхаргад хуваагдсан байв. Эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүс эрх зүйн болон өв залгамжлалын хувьд тэгш эрхтэй байв. Гэрлэлтийг лам нар баталдаггүй байсан. Египетчүүд хуримын баяр зохион байгуулдаггүй бөгөөд салсан тохиолдолд авсан бэлэгээ буцааж өгөөд болдог байсан. Ихэнхдээ, ялангуяа хожуу үед гэрлэлтийн гэрээ байгуулдаг байв. Нөхөр нь "Би чамайг эхнэр болгож байна" гэсэн ариун ёслолын хэллэгийг хэлдэг бөгөөд тэр "Чи намайг эхнэр болгон ав" гэж хариулдаг байсан байна. Эрчүүд 16-18 насандаа, эмэгтэйчүүд 12-14 насандаа гэрлэдэг байсан. Гэрлэлт нь моногам буюу нэг л эхнэртэй байдаг байсан (хэдийгээр фараонуудын дунд хоёр эхнэр, олон эхнэр авах тохиолдол байдаг байсан). Газар өмчлөл нь эмэгтэй шугамаар дамждаг байсан тул эхнэр нь амьд байхдаа нөхөр нь газрыг ашиглаж болох байсан ч түүнийг нас барсны дараа охин нь бүх зүйлийг өвлөн авдаг байна. Тиймээс хаан ширээ залгамжлагчтай гэрлэх нь эр хүнд улс орноо удирдах эрхийг олгодог байсан юм. Өрсөлдөөнөөс зайлсхийхийн тулд фараон өөрийн эгч, охидоо эхнэр болгон авдаг байжээ. Эдийн засгийн өндөр статустай хүн хууль ёсны эхнэртэйгээ хамт (небет -пер - "байшингийн эзэгтэй") баялгийн шинж тэмдэг гэж тооцогддог татвар эмэгтэйг авч үлдэх боломжтой байв. Гэсэн хэдий ч нэгээс олон эр хүнтэй байсан эмэгтэйчүүдийг шийтгэдэг байв. Эртний дэлхийн улс орнуудын эмэгтэйчүүдтэй харьцуулахад Египет эмэгтэйчүүд хувийн эрх чөлөө, зорилгодоо хүрэх боломж илүү их байсан байна.
 
 
Нийгмийн дээд шатлалд дахь фараон ба түүний гэр бүлийн доор эртний Египетийн дээд анги болох цагаан хувцаснаас үүдэлтэй "цагаан даашинз/банзал анги" (эсвэл захирагч анги) гэж нэрлэгддэг бичээч, албан тушаалтнууд байв. Тэдний араас '''чат, номарх'''ууд ордог байв. Чати бол фараоны дараа улсын хоёр дахь хүн байв. Түүний чиг үүрэг нь төрийн сан, хааны сан хөмрөг болох улсын алтны танхим байсан "алтан танхим" -ыг хариуцаж байжээ. Тэрээр ордны харьяалагддаг үл хөдлөх хөрөнгийг удирдаж байжээ. Түүнчлэн барилгын төсөл, хууль эрх зүйн систем, архивын асуудлыг хариуцаж байсан. Номарч (эртний Грек νομάρχης) нь засаг захиргааны аппаратын (ном) толгой дээр зогсож, фараоны төлөөлөгч байсан бөгөөд мөн засаг захиргааны бүсэд хяналт, удирдлага хийж байжээ. Түүний эрх мэдэлд татвар хураах, шүүхийн чиг үүрэг, цэрэг элсүүлэх, нийлүүлэх, эдийн засгийн удирдлага зэрэг багтжээ. Дээд анги нь нийгмийн байр сууриа урлаг, уран зохиолд илэрхийлсэн. Язгууртнуудын доор бөө нар, эмч, инженерүүд ордог байв. Санваартнууд сүм хийд, шашин шүтлэг, шашны баярыг удирдаж, фараонуудын зөвлөгч байсан бөгөөд газар, татварын хөнгөлөлт, эрх мэдэлд дуртай байв. Татвар цуглуулдаг, хууль бичдэг, газрын үнэ цэнийг тогтоодог, шүлэг, дуу, түүх хуулж бичсэн, захидал бичдэг, тооллого хийдэг, хүнсний хангамж, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл, тариалангийн талбай, аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлдэг бичээч нар засгийн газрын хүнд суртлын аппаратад цэрэг маш чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байв.
 
{{Stub}}
[[Ангилал:Эртний Египет| ]]