Википедиа

Монгол бичиг: Засвар хоорондын ялгаа

Browse history interactively
← Өмнөх өөрчлөлтДараагийн ялгаа →
Content deleted Content added
VisualWikitext
б Undid edits by 103.57.95.92 (talk) to last version by Munkhzaya.E
No edit summary
Мөр 18:
|Fam4=Арамеи үсэг|Fam5=Сири үсэг|Fam6=[[Согд хэл|Согд цагаан толгой]]|Fam7=[[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур үсэг]]}}
[[Зураг:Monggol bicig.svg|thumb|right|50px|«Монгол бичиг»]]
Авиаг тэмдэглэх тэмдэгтүүдийг нь '''Монгол үсэг''', тэрхүү үсгээр бичсэн зүйлсийг '''Монгол бичиг''' {{MongolUnicode|‎ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br />ᠪᠢᠴᠢᠭ᠌‎}} гэж нэрлэх нэгэн зүйл [[үсэг бичиг]] өдгөө байна. Энэ үсэг бичгийг 6-7-р зуунаас эхлээд өнөө үед ч гэсэн [[Монгол үндэстэн]] (Монгол угсаатан) [[Монгол хэл|хэл аялгуугаааялгаа]] тэмдэглэхэд хэрэглэсээр ирлээ.
 
Өдгөө [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]]д [[Монгол хэл]]ийг тэмдэглэхэд албан ёсоор хэрэглэдэг бол [[Монгол Улс]]ад Монгол хэлийг тэмдэглэх хоёрдогч бичиг болгон хэрэглэж, төрийн албан хэрэгт зарим байдлаар хэрэглэж байна.
Мөр 30:
Монголчууд эхэндээ "Уйгаржин бичиг" гэж нэрлэдэг байсан гэдэг. Мөн онцлог шинжүүд болоод бусад монгол түүхэн бичгүүдээс ялгах зориулалтаар ''Босоо бичиг, Хуучин Монгол бичиг, Худам Монгол бичиг'' гэж олон янзаар нэрлэж байжээ.
Монгол хэлээр бичигдсэн монгол бичгийн анхны дурсгал нь [[13-р зуун|13-р зуунд]] урласан [[Чингисийн чулууны бичиг]] юм. Уг бичиг нь зөвхөн босоо чиглэлд бичдэгээрээ онцлог. Мөн үгийн эхэн дунд адагт буй үсгийн хэлбэр нь өөр өөр хэлбэртэй. Монгол бичиг нь [[Баруун Монгол|Баруун Монголын]] [[ойрад]] аялгуундаялгад тулгуурласан [[тод бичиг]], буриад аялгуундаялгад ойртуулсан [[вагиндрагийн үсэг]] гэх мэт хэд хэдэн хувилбартай. Мөн [[Аюуш Гүүш]]ийн зохиосон галиг үсэг болох Али-Гали нь уйгаржин үсгийн хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулсан бөгөөд уг үсгээр монгол хэлнээс гадна [[төвөд хэл|төвөд]], [[Санскрит хэл|самгард]], [[хятад хэл]]ний үгийг тэмдэглэх өргөн боломж нээгдсэн.
 
== Үндсэн зурлага ==
Мөр 44:
|Дээрээс доош ахсан татсан зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠠ‍ᠠ|size=xx-large}}
|Ацаг буюу шүд
|{{МонголЮникод|ᠠ‍ᠠ<br>‍ᠨᠠ‍ᠨᠠ<br>‍ᠭᠠ‍ᠭᠠ||size=x-large}}зэргийн шүд.
|-
|{{МонголЮникод|ᠡ‍ᠡ|size=xx-large}}
|Титэм
|Эгшиг үсгийн эхний.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠢ‍ᠢ|size=xx-large}}
|Шилбэ
|Шилбийг дотор нь:
 
* Шилбэ ({{МонголЮникод|ᠢ‍ᠢ<br>ᠦ‍ᠦ||size=x-large}}-ийн зурлага)
* Эртгэр шилбэ ({{МонголЮникод|ᠶ||size=x-large}}-ийн зурлага)
* Гохтой шилбэ ({{МонголЮникод|‍ᠧ‍ᠧ||size=x-large}}-ийн зурлага)
* Сэнжит шилбэ ({{МонголЮникод|ᠳ|size=x-large}}-ийн зурлага)
* Эрвээлж шилбэ ({{МонголЮникод|‍ᠷ‍ᠷ||size=x-large}}-ийн зурлага)
 
гэх мэтээр хуваана.
Мөр 72:
|{{МонголЮникод|ᠮ|size=x-large}}-ийн доош татсан зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠣ‍ᠣ|size=xx-large}}
|Гэдэс
|Уруулын эгшиг ба {{MongolUnicode|‍‍ᠳ‍ᠳ||size=x-large}}(д)-ийн гэдэс мэт зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|ᠰ|size=xx-large}}
Мөр 80:
|{{МонголЮникод|ᠰ<br>ᠱ|size=x-large}}-ийн гурвалжин зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᢈᢈ|size=xx-large}}
|Нум
|{{MongolUnicode|ᠬ<br>ᠭ<br>ᠿ||size=x-large}} зэргийн нум мэт зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|‍᠂᠂|size=xx-large}}
|Дусал
|{{МонголЮникод|ᠨ<br>ᠭ<br>ᠱ||size=x-large}} үсгийн өмнө, хойно тавьдаг цэг.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠠᠠ|size=xx-large}}
|Орхиц
|{{MongolUnicode|ᠠ‍ᠠ<br>ᠡ‍ᠡ||size=x-large}} хийгээд {{МонголЮникод|ᠨ||size=x-large}}гийгүүлэгч үсгийн адагт орох
хойшоо хаясан зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠭ᠌ᠭ᠌||size=xx-large}}
|Бага орхиц
|{{MongolUnicode|ᠬ<br>ᠭ||size=x-large}}-ийн адагт орох зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠠ᠋ᠠ᠋||size=xx-large}}
|Цацлага
|{{MongolUnicode|ᠠ‍ᠠ<br>ᠡ‍ᠡ||size=x-large}}-ийн адагт орох урагш татсан зурлага.
Салангад бичигдэхийг нь цацлага гэж, нийлүүлж
 
бичигдэхийг нь урагшлага гэнэ.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠧᠧ||size=xx-large}}
|Одой сүүл
|{{МонголЮникод|ᠦ‍ᠦ<br>ᠦ‍ᠦ||size=x-large}}хийгээд зарим гийгүүлэгч үсгийн адагт
ороход хэрэглэгдэх зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠯᠯ||size=xx-large}}
|Эртгэр сүүл
|{{МонголЮникод|ᠯ|size=x-large}} үсгийн адагт хэрэглэгдэх зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠢᠢ|size=xx-large}}
|Хумс
|{{МонголЮникод|ᠢ‍ᠢ||size=x-large}}-ийн адагт хэрэглэгдэх зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠵ‍ᠵ||size=xx-large}}
|Соёо
|{{МонголЮникод|ᠵ|size=x-large}}гийгүүлэгчийн дунд орсон зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠴ‍ᠴ||size=xx-large}}
|Ац
|{{МонголЮникод|ᠴ‍ᠴ<br>ᠼ‍ᠼ<br>ᠽ‍ᠽ|size=x-large}}-ийн нуруу зартигаас бусад зурлага.
|-
|{{МонголЮникод|ᠫ᠋||size=xx-large}}
Мөр 129:
|{{МонголЮникод|ᠫ᠋||size=x-large}}-ийн ангархай зурлага
|-
|{{МонголЮникод|‍ᠧ‍ᠧ||size=xx-large}}
{{МонголЮникод|ᠳ||size=xx-large}}
|Зартиг
|{{МонголЮникод|ᠼ‍ᠼ<br>ᠽ‍ᠽ<br>ᠹ|size=x-large}} зэрэг үсгийг {{МонголЮникод|ᠴ‍ᠴ<br>‍‍ᠤᠤ||size=x-large}}-ээс ялгахад
хэрэглэдэг зурлага.
|}
 
==Цагаан толгойн хувилбарууд==
Монгол бичигт тулгуурлан зохиогдсон цагаан толгой нь тухайн монгол хэлний аялгууаялга бүрд тохирсон дуудлагын онцлог, онцгой дуудлага хөгийг тусгай галиглан бичиглэх зорилгоор зохиогдсон байдаг. Мөн манж хэлийг тэмдэглэх зорилгоор монгол бичгээс санаа авч Манж бичгийг зохиосон байдаг. Цагаан толгойн хувилбаруудыг дурдвал:
* [[Тод бичиг]] — Зая Бандида Намхайжамцын зохиосон ойрад аялгуундаялгад тулгуурласан цагаан толгой.
* [[Вагиндрагийн үсэг]] — Буриад аялгуундаялгад ойртуулж буриад аялгууныаялганы онцлогийг тэмдэглэх зорилгоор зохиосон цагаан толгой.
* [[Манж бичиг]] — Манж хэлийг тэмдэглэх зорилгоор 1599 онд [[Манж Чин гүрэн|Манжийн]] хаан Нурхачын зарлигаар зохиогдсон цагаан толгой. Монгол бичгээс ялгаатай нь үсгийн нуруунд дусал, бинт нэмсэн байдаг.
* [[Эвэнк бичиг]] — Эвэнк хэлийг тэмдэглэхэд ашигладаг цагаан толгой бөгөөд Манж бичгээс санаа авсан байдаг.
Мөр 361:
|-
|{{MongolUnicode|ᠮᠠ᠊|size=x-large}}
|‍{{MongolUnicode|ᠸᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠦ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠼᠠ᠊|size=x-large}}
Мөр 394:
<br />
 
* Үгийн эхэнд үед {{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у) орвоос дараах үед нь {{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у),{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и) орж болно. Жишээлбэл ‍‍{{MongolUnicode|ᠠᠮᠠᠷᠠᠯᠲᠠ|size=x-large}}(amaralta),{{MongolUnicode|ᠠᠷᠢᠭᠤᠨ|size=x-large}}(ariγun),{{MongolUnicode|ᠠᠳᠤᠭᠤ|size=x-large}}(aduγu),{{MongolUnicode|ᠤᠨᢉᠰᠢᠭᠤᠯ|size=x-large}}(ungšiγul),{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠷᠢᠯ|size=x-large}}(ularil) гэх мэт.
 
* Үгийн тэргүүн үед {{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(о) эгшиг орвоос дараах үед нь{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(о),{{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у),{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и) орж болдог. Жишээлбэл {{MongolUnicode|ᠣᠨᠣᠭᠲᠠ|size=x-large}}(onoγta),{{MongolUnicode|ᠣᠬᠢ|size=x-large}}(oqi),{{MongolUnicode|ᠣᠷᠣᠨ|size=x-large}}(oron),{{МонголЮникод|ᠣᠷᠣᠬᠤ|size=x-large}}(oroqu, oruqu),{{МонголЮникод|ᠣᠷᠣᠩᠨᠠ|size=x-large}}(orongna) гэх мэт.
Мөр 407:
Гийгүүлэгчийн дуутай, дуугүй шинжээс шалтгаалж гийгүүлэгч үсэг зохицон нөхцөх дотоод жам бий.
 
* Хатуу дэвсгэр {{МонголЮникод|᠎᠎᠊ᠪ|size=x-large}},{{МонголЮникод| ᠊ᠭ|size=x-large}},{{МонголЮникод|᠊ᠩ|size=x-large}},{{МонголЮникод|‍᠊ᠷ᠊ᠷ|size=xx-large}},{{MongolUnicode|᠊ᠰ|size=x-large}} ,{{МонголЮникод|᠊ᠳ|size=x-large}}-ээр төгссөн үгэнд {{MongolUnicode|ᠲ᠊|size=x-large}},{{МонголЮникод|ᠴ᠊|size=x-large}}эхтэй дагавар нөхцөл залгана. Жишээлбэл {{МонголЮникод|ᠭᠡᠷ ᠲᠦ|size=x-large}}(ger tü),{{МонголЮникод|ᠭᠠᠷ ᠲᠤ|size=x-large}}(γar tu)
*Зөөлөн дэвсгэр {{МонголЮникод|᠊ᠨ|size=x-large}},{{МонголЮникод|᠊ᠮ|size=x-large}},{{МонголЮникод|᠊ᠯ|size=x-large}},{{МонголЮникод|᠊ᠩ|size=x-large}} -аар төгссөн үгэнд {{MongolUnicode|᠊ᠲ᠊|size=x-large}},{{МонголЮникод|᠊ᠵ᠊|size=x-large}}эхтэй дагавар нөхцөл залгана. Жишээлбэл {{МонголЮникод|ᠬᠦᠮᠤᠨ ‍ᠳᠤᠷᠳᠤᠷ|size=x-large}}(kümün dür),{{МонголЮникод|ᠣᠯᠵᠡᠢ|size=x-large}}(olǰei) гэх мэт.
*{{MongolUnicode|᠊ᠰ|size=x-large}},{{МонголЮникод|᠊ᠳ|size=x-large}} гийгүүлэгчийн дараа {{МонголЮникод|᠊ᠬᠠ‍᠊ᠬᠠ|size=x-large}},{{МонголЮникод|᠊ᠬᠡ‍᠊ᠬᠡ|size=x-large}}зохиж орно. Жишээлбэл {{МонголЮникод|ᠠᠮᠢᠰᠬᠤᠯ|size=x-large}}(amisqul),{{МонголЮникод|ᠡᠮᠬᠢᠳᠬᠡᠯ|size=x-large}}(emkidkel) гэх мэт.
 
==== Эгшиг гийгүүлэгчийн нийлэмжийн хууль ====
Монгол хэлний дотоод жам ёсоор эгшиг гийгүүлэгч (ЭГ), гийгүүлэгч эгшиг (ГЭ), эгшиг гийгүүлэгч эгшиг (ЭГЭ), гийгүүлэгч эгшиг гийгүүлэгч (ГЭГ) хийгээд дан эгшгээр(Э) нэг нэгэн үе бүтдэг. Тиймийн тул эгшгээр төгссөн үгэнд гийгүүлэгчээр эхэлсэн залгавар залгах буюу гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд эгшгээр эхэлсэн залгавар залгадаг ёстой.
 
{{МонголЮникод|ᠬᠠ‍ᠬᠠ<br>ᠭᠡ‍ᠭᠡ<br>ᠭᠠ‍ᠭᠠ<br>ᠭᠡ‍ᠭᠡ<br>ᠬᠦ‍ᠬᠦ<br>ᠬᠥ‍ᠬᠥ|size=x-large}} хэмээн дүрс хувилган холбон бичдэг ёс нь угтаа чанга, хөндий эгшиг хийгээд гийгүүлэгчийн зохицлын хуулиас болжээ. Агшлага (монгол бичгийн чанга үгэнд орсон "га" дэвсгэр), эгшлэг(монгол бичгийн эм үгийн дэвсгэр "г" үсгийн нэр) авах ёс нь мөн л хуультай нийцнэ. Эгшиг гийгүүлэгчийн нийлэмжийн нь ертөнцийн арга билгийн ёстой нийцсэн хэлний гүн ухааны ай мөн.
 
=== Монгол бичгийн зөв бичих зарчим ===
Мөр 498:
|'''{{МонголЮникод|ᠯᠠᠭᠤᠰᠠ|size=x-large}}'''
|Луус
|'''{{МонголЮникод|ᠴᠢᠨᠤ᠎᠎‍ᠠ᠋ᠴᠢᠨᠤ᠎᠎ᠠ᠋|size=x-large}}'''
|Чоно
|{{МонголЮникод|ᠷᠢᠯᠦ|size=x-large}}
Мөр 516:
|'''{{МонголЮникод|ᠶᠸᠯᠸᠢ|size=x-large}}'''
|Илбэ
|{{МонголЮникод|ᠢᠷᠤ᠎‍ᠠ᠋ᠢᠷᠤ᠎ᠠ᠋|size=x-large}}
|Ёр
|{{МонголЮникод|ᠦᠪᠡᠷ᠎ᠡ|size=x-large}}
Мөр 744:
|{{МонголЮникод|ᠭᠡᠷ᠎ᠡ|size=x-large}}
|Гэрээ
|{{МонголЮникод|ᠣ‍ᠣ|size=x-large}}
|оо
|-
|{{МонголЮникод|ᠪᠢᠷ|size=x-large}}
|Бийр
|{{МонголЮникод|ᠱᠣ‍ᠱᠣ|size=x-large}}
|Шоо
|-
"https://mn.wikipedia.org/wiki/Монгол_бичиг"-с авсан