Дархан сум: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
б Холбоос үүсгэв. Үг заслаа. |
||
Мөр 1:
'''Дархан сум''' буюу Ахай бэйсийн хошуу нь анхлан XYIII зууны үед буй болсон юм.
Сэцэн хан аймгийн Ахай бэйсийн хошууныхны дээр үед Хардал бэйсийн хошууныхан хожим нь Боржигон Сэцэн вангийн хошууны харъяат болоод сүүлд биеэ даасан хошуу болоход Боржигон Сэцэн вангийн хошууных болон өөр нутгаас шилжин ирсэн хүмүүсээр бүрдэл болжээ. Энэ байдал нь тус хошууны отог, овгийн бүтцээс харагдана.
Ахай бэйсийн хошууны харъяат ардын нэг хэсэг нь Халхын Түшээт Хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуунаас /одоогийн Дундговь аймгийн Адаацаг сумаас/ XYIII зууны сүүлчээр нүүдэллэн ирж суурьшсан байна. Тэгээд ч тэдний удмынхныг “Цоохорынхон” гэдэг байжээ.1690-ээд оны сүүлчээр Манжаас Халх, Өөлдийг дайчлах үед Галдан Бошигт Хан Дархан уулын газар байрлаж ахуйд Түшээт Хан аймгийн говийн хошуунаас дайчлагдсан цэргийн ардын үлдэл нь сайхь Цоохорынхон болно.
Харин дурьдсан газар урьд оршиж агсан Сэцэн хан аймгийн Хардал жанжин бэйсийн /Бишрэлт засгийн/ хошууны харъяат нь энэ нутгаас зүүншилж Галшар хэмээх газар нутаглаж суужээ. Тиймээс ч Хардал бэйсийн хошууныхан шөнийн цагаар ирж /нууцаар/ өөрсдийн өвгөд, дээдсийн шүтээн Дархан уулыг тахиж сүлд хийморь, заяа буянаа даатгадаг заншилтай байжээ. Ингэхлээр Ахай бэйсийн хошууны уугуул иргэд нь Боржигон, Халх, Баягуд зэрэг овгийн хүмүүс болохоор байна.
Line 153 ⟶ 152:
Дээрхи Тусгай хамгаалалтанд авсан газруудаас Дархан уул, Хэрлэн голын сав газар нь байгалийн иж бүрдэл болсон унаган төрхөө алдаагүй, байгаль ландшафтын гайхамшигт хослолыг бүрдүүлж, биологийн төрөл зүйл болоод экологийн тэнцвэрт байдлаа хадгалсан онцгой нөлөө бүхий газар нутаг юм.
Эх болсон газар орноо хойч үедээ өвлүүлэн үлдээхэд чухал хүчин зүйлийн нэг нь орон нутагт буй ач холбогдол бүхий газар нутгийг Тусгай Хамгаалалтанд авах явдал юм.
==
Дархан сумын нутаг нь эртнээс түүхт газар билээ. Тэдгээрээс заримыг нь дурьдвал тус сумын зүүн урд байдаг Чандмань элснээс задын чулуу, хүрэл зэвсгийн үеийн сум, эдлэл олддогийн дээр сумын баруун урдуурх говирхог газраар цахиур зэв, чулуун зэвсгийн үлдэцүүд элбэг тааралддаг хийгээд Хэрээгийн ногоон толгой дахь хадны зураг сэлт нь чулуу, төмөрлөг зэвсгийн үеэс энэ газар хүн оршин сууж байсныг гэрчилнэ. Түүнчлэн Ходой хэмээх газар хүн бүхий чулуун хөрөг, Талын Хөшөөт гэдэг газар байгаа хөшөө чулуу нь VI-Х зууны үед Монгол оронд оршиж байсан Түрэг угсаатны түүхийн дурсгал болно. Энэчлэн Ходой гэдэг газарт хүн чулуу байгаа нь эртний Түрэг угсаатны шүтдэг “Худай” тэнгэрийн нэртэй ч холбоотой байж магадгүй гэж түүхчид үздэг байна. Түүнчлэн тахилгатай их, бага уул овоо 20 орчим байгаа нь эртний Монголчуудын уул усаа шүтдэг байсан заншлын үлдэгдэл юм.
▲Мөн Дархан, Эрэгнэгийн уулнаа Монголын эрт хожуу үеийн гэгдэх булш, бичигт хад чулуу тааралддаг. Хожуу үеийн түүхийн дурсгал болох шарын шашны сүм хийдийн туурь, байшин барилгын үлдэгдэл, их замын мөр мэт нь нилээд байхын гадна бичиг түүх болон хүн амаар уламжлагдан ирсэн орон нутгийн мэдээ захиа, үлгэр домог, шүлэг зохиол бий.
а. [[Хүн чулуу]]: Тус сумын 1-р багийн нутаг Ходой гэдэг газар шаргал боржин чулуугаар хүний бүтэн биеийг дүрсэлсэн хүн чулуу бий. Хүн чулууны толгой хагарч алга болсон ба Монгол нутагт тааралддаг Түрэгийн үеийн хүн чулууны хийц загвартай, цаг үе, учир холбогдол нь өнөө хэр тодорхой бус түүхийн дурсгал юм. Мөн 2-р багийн нутаг Талын Хөшөөтийн Түрэгийн үеийн чулуун хөшөө, 3-р багийн нутаг Ногоон уулын /толгой/ Хүннүгийн үеийн сүг зураг бүхий бичигт хад зэрэг өнөө хэр судлагдаагүй түүхийн дурсгал олон байна.▼
▲Тус сумын 1-р багийн нутаг Ходой гэдэг газар шаргал боржин чулуугаар хүний бүтэн биеийг дүрсэлсэн хүн чулуу бий. Хүн чулууны толгой хагарч алга болсон ба Монгол нутагт тааралддаг Түрэгийн үеийн хүн чулууны хийц загвартай, цаг үе, учир холбогдол нь өнөө хэр тодорхой бус түүхийн дурсгал юм.
б. [[Хийд|Сүм, орон хийд]]: Ахай бэйсийн хошуу хийд болон Гачидын дацан, Зүүн зангийн жас, Хараатын сүм зэрэг багаахан хийд дацан олон байжээ. Гол хошуу хийд нь Дархан уулын зүүн дор Цээлийн дэнж хэмээх /1787/ газар байсан Ахай бэйсийн хошуу тамга оршдог хийд болно. Тус хийдийн нэр нь “Ганданшадублин” гэгдэж Цогчин, Чойр, Мамба, Ламрин зэрэг 4 том дацан бүхий 700-гаад лам хувраг шавилан суудаг хошууны гол хийд болж 1938 он хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байв. Хийдийн модон дуганы үлдэгдэл одоо хэр сумын төв дээр байсаар байна. Дархан сумын нутаг дэвсгэрт XYIII-XIX зууны үеийн сум хийдүүдийн туурь үлдэгдэл олон байдаг. Үүнд: Гачидын дацан, Шар нуурын дуган, Мандалын сүм, Дэрсэнэ усын зүүн зангийн жас, Зараагийн сүм, Дээд Хавцалын дуган, Доод Хавцалын дуган, Хараатын сүм, Хүйхийн сүм зэрэг 16 орчим сүм дуган, дацангийн туурь үлдэгдэл байна.
в. [[Булш]] [[хиргисүүр]] бий. Сумын нутаг дэвсгэрт судлагдаагүй булш хиргисүүр олон тааралдана. Үүнээс: Дархан уулыг тойроод болон дотор бэл хөвөөгөөр 60 орчим Хүннүгийн үеийн гэгдэх булш хиргисүүр байдаг. Мөн Эрэгнэг уул, Буйлан уул, түүний ойр орчим, Ходой зэрэг бусад газруудад булш олон байна.
г. Төмөр дөш: Дархан ууланд байдаг төмөр дөш нь Чингис хаан болон хойшхи үе, түүний өрлөг баатруудтай холбоотой түүхийн домог бүхий дурсгал гэгддэг. Тус ууланд байсан төмрийн дарханы газарт дайчин баатруудын дайн тулаанд хэрэглэх зэвсгийг уг төмөр дөшөөр хийдэг байжээ. Түүхийн дурсгалт тус төмөр дөшийг Ардын хувьсгалын эхэн үед Улсын Түүхийн Музейн сан хөмрөгт аваачсан гэгддэг ба түүнийг орлуулсан жижиг төмөр дөш өнөөг хүртэл уулнаа Дотуурын булагийн эхийн баруун дээд болд чулуун тавцан дээр байрлаастай байдаг. Тус төмөр дөшийг нутгийн иргэд тахин шүтсээр ирсэн байна.▼
д. “Ягаан” хэмээх Шагдарын агуй: Дархан нутгийн ард түмэн газар шороо, эрх чөлөөнийхөө төлөө хэзээнээс нааш тэмцсээр иржээ. Нутгаас тодорсон сайн эрс гадаадын шунахай худалдаачин, эзэрхэг түрэмгийлэгч нартай эрэлхэгээр тэмцэж ирсэн байна. Хүрээнээс Жанчхүү ордог гүнж зам Дархан уулын өврөөр, Буйлангийн араар замнан тус хошууны дундуур өнгөрөн гардаг байв. Иймээс хуучны сайн эрс Дархан ууланд бүгж тэдэнтэй тэмцдэг байсан ба тэдний нэг Дархан уулын энгэрээс гүнж замыг тосон хятад наймаачдыг айлгаж явсан “Ягаан” хэмээх Шагдар гэдэг сайн эрийн орогнож байсан агуй Дархан уулнаа бий. Энэ нь Дархан уулын гол Тахилгат шовх өндөрийн урдах өндөр хаданд таван метр урт, нэг хагас метр өргөн, хүн босоогоор явах өндөр, дотроо ямар нэгэн эд зүйлс тавьж байсан гэхээр хоёр чулуун тавцантай, урдуураа чулуун хэрэмтэй, хойшоо харсан хавцал-орц байдаг.▼
е. Гэрэлт хөшөө: Дархан сумаас төрж гарсан билгүүн их яруу найрагч Төрийн соёрхолт Ринчины Чойномын цээж хөрөг бүхий гэрэлт хөшөөг 1991 онд сумын төвд босгон уран бүтээлийн гэр музейг байгуулсан байна. Мөн нэрт яруу найрагчийн төрсөн Бор Ухаа гэдэг газар түүний төрсөн бууцан дээр болон найрагчийн сурч байсан сургуулийн үүдэнд 2006 онд босгосон чулуун боржин самбар бүхий гэрэлт хөшөөнүүд бий. Нэгдлийн олон тооны мал сүргийг цасан шуурганаас хамгаалж яваад амь эрсэдсэн малчин Д.Лхамсүрэнгийн гэгээн дурсгалд зориулж гэрэлт хөшөөг 1979 онд сумын төвд босгосон байна.
== Дөрөв: ЭНД ТӨРСӨН ХҮМҮҮС ==
[[Шагдаржавын Бямбацогт]]
▲Дархан ууланд байдаг төмөр дөш нь Чингис хаан болон хойшхи үе, түүний өрлөг баатруудтай холбоотой түүхийн домог бүхий дурсгал гэгддэг. Тус ууланд байсан төмрийн дарханы газарт дайчин баатруудын дайн тулаанд хэрэглэх зэвсгийг уг төмөр дөшөөр хийдэг байжээ. Түүхийн дурсгалт тус төмөр дөшийг Ардын хувьсгалын эхэн үед Улсын Түүхийн Музейн сан хөмрөгт аваачсан гэгддэг ба түүнийг орлуулсан жижиг төмөр дөш өнөөг хүртэл уулнаа Дотуурын булагийн эхийн баруун дээд болд чулуун тавцан дээр байрлаастай байдаг. Тус төмөр дөшийг нутгийн иргэд тахин шүтсээр ирсэн байна.
▲Хүрээнээс Жанчхүү ордог гүнж зам Дархан уулын өврөөр, Буйлангийн араар замнан тус хошууны дундуур өнгөрөн гардаг байв. Иймээс хуучны сайн эрс Дархан ууланд бүгж тэдэнтэй тэмцдэг байсан ба тэдний нэг Дархан уулын энгэрээс гүнж замыг тосон хятад наймаачдыг айлгаж явсан “Ягаан” хэмээх Шагдар гэдэг сайн эрийн орогнож байсан агуй Дархан уулнаа бий.
{{Хөтлөгч мөр Хэнтийн сумууд}}
| |||