|
}}
'''Хавтгай''' (Шинжлэх ухааны нэршил: ''Camelus ferus'') нь Монголын [[Говь]] болон [[Шинжаан]]ы [[Такламакан]]ы цөлд амьдардаг, нэгэн зүйл зэрлэг [[тэмээ]]. Энэ амьтныг хоёр бөхт тэмээний дээд өвөг гэж зарим судлаач үздэг. Саяхан болтол гэрийн тэмээ зэрлэгшиж хавтгай болсон гэх үзэл эрдэмтдийн дунд давамгайлж байсан хэдий ч сүүлийн үеийн [[митохондрын ДНХ]]-ийн судалгаагаар 1.9%<ref>{{Cite journal|last=Silbermayr|first=K.|last2=Orozco-terWengel|first2=P.|last3=Charruau|first3=P.|last4=Enkhbileg|first4=D.|last5=Walzer|first5=C.|last6=Vogl|first6=C.|last7=Schwarzenberger|first7=F.|last8=Kaczensky|first8=P.|last9=Burger|first9=P. A.|date=2010-06-01|title=High mitochondrial differentiation levels between wild and domestic Bactrian camels: a basis for rapid detection of maternal hybridization|url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2052.2009.01993.x/abstract|journal=Animal Genetics|language=en|volume=41|issue=3|pages=315–318|doi=10.1111/j.1365-2052.2009.01993.x|issn=1365-2052}}</ref> ялгаатай гарсан нь тэднийг 0.7-1.5 сая жилийн өмнө,<ref name=":0">{{Cite journal|last=Ji|first=R.|last2=Cui|first2=P.|last3=Ding|first3=F.|last4=Geng|first4=J.|last5=Gao|first5=H.|last6=Zhang|first6=H.|last7=Yu|first7=J.|last8=Hu|first8=S.|last9=Meng|first9=H.|date=2009-08-01|title=Monophyletic origin of domestic bactrian camel (Camelus bactrianus) and its evolutionary relationship with the extant wild camel (Camelus bactrianus ferus)|url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2052.2008.01848.x/abstract|journal=Animal Genetics|language=en|volume=40|issue=4|pages=377–382|doi=10.1111/j.1365-2052.2008.01848.x|issn=1365-2052|pmc=2721964|pmid=19292708}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal|last=Burger|first=Pamela Anna|date=2016-04-05|title=The history of Old World camelids in the light of molecular genetics|url=http://link.springer.com/article/10.1007/s11250-016-1032-7|journal=Tropical Animal Health and Production|language=en|volume=48|issue=5|pages=905–913|doi=10.1007/s11250-016-1032-7|issn=0049-4747|pmc=4884201|pmid=27048619}}</ref> тэмээг гэршүүлэхээс эрт үед тусдаа зүйл болон салсныг гэрчилж байна. Ийнхүү хуучин хоёр бөхт тэмээний нэг дэд зүйл (''Camelus bactrianus ferus'') гэгдэж байснаа одоо тусдаа зүйлд тооцогдох болсон байна.<ref name=":1" /><ref>Burger, P., Silbermayr, K., Charruau, P., Lipp, L., Dulamtseren, E., Yadmasuren, A. and Walzer, C. (''in press''). Genetic status of wild camels (''Camelus ferus'') in Mongolia.</ref><ref name="Hare and Potts">See, for example: [[#CITEREFHare2008|Hare (2008)]] and [[#CITEREFPotts2004|Potts (2004)]]</ref><ref>{{Cite journal|last=Cui|first=Peng|last2=Ji|first2=Rimutu|last3=Ding|first3=Feng|last4=Qi|first4=Dan|last5=Gao|first5=Hongwei|last6=Meng|first6=He|last7=Yu|first7=Jun|last8=Hu|first8=Songnian|last9=Zhang|first9=Heping|date=2007-01-01|title=A complete mitochondrial genome sequence of the wild two-humped camel (Camelus bactrianus ferus): an evolutionary history of camelidae|url=http://dx.doi.org/10.1186/1471-2164-8-241|journal=BMC Genomics|volume=8|pages=241|doi=10.1186/1471-2164-8-241|issn=1471-2164|pmc=1939714|pmid=17640355}}</ref>
Баг. Саарьтан - Tylopoda (Artiodactyla)
Овог. Тэмээнийхэн - Camelidae
Статус: Нэн ховор зүйл. ДБХХ-ны Улаан дансны ангиллын шалгуураар олон улсын хэмжээнд “устаж байгаа”, бүс нутгийн хэмжээнд “устаж болзошгүй” хэмээн үнэлэгдсэн.
Таних шинж: Биеийн галбир гэрийн хоёр бөхт тэмээтэй төстэй боловч бие гоолиг, бөх жижиг, шовгор, үргэлж босоо, хөл, хүзүү урт нарийн, тавхай ялимгүй бага, гонзгойдуу, магнай ялимгүй өргөн хавтгай, хошуу шөмбөгөр, уруул нимгэн. Өрөвлөг, бөхний сагсаг, шил, өвдөгний зогдорын хялгас богино сийрэг, эм ноосны үс тачир, шингэн. Зүс гэрийн тэмээнийхээс цайвар, элсэн шаргалаас хүрэн улаан. Сүүл нарийн, цацаг үс улаавтар. Өвдөг тойг өвчүүний саарь бараг мэдэгдэхгүй зэрэг олон ялгаатай. Бие 340 см, сүүл 55 см, хүзүү 74 см урт, сэрвээ 210 см, хондлой 220 см, бөхний өндөр 35 см, жин 550 кг.
Тархац, байршил нутаг: Хавтгай тэмээ Төв, Дунд Азийн говь цөлд түгээмэл дэлгэр тархацтай байжээ. Хятадын Лоб нуураас умард, дорно зүгт Ачикийн хөндий, Аржин шан уул, түүний умард залгаа аараг толгодын дагуу тархдаг. Монгол дахь хавтгай тэмээний үндсэн тархац нутаг Алтайн өвөр говь, Говийн их дархан цаазат газрын А хэсгийн 44.000 км2 нутгийн ихэнх хэсэгт буюу 30-35 км2 нутгийг бүрэн хамран байршдаг. Цөөн тохиолдлоор ихэвчлэн өвлийн улиралд цөөн тооны бодгалиуд Баянхонгор аймгийн Баянлиг, Баянговь сумын урьд говь, Өмнөговь аймгийн Гурвантэс, Нэмэгтийн хоолой, Ингэн хөөврийн хоолой, Сэрвэй сумын урьд говиор тохиолдоно.
Амьдралын онцлог: Буурны ороо I-II сард орж, нэг буур 10-20 ингэ хураана. Ингэ хээлээ 410-425 хоног тээж, III сарын эхнээс IV сарын дунд хүртэл ботголно. Орсон буур орооныхоо үед идээшлэхгүй, гэдсээ татна. Ингэ булаг, шандаас алс нөмөр нөөлөг газар ботголж, 15-20 хоногтой ботгоо байнга дагуулан 13 сар хөхүүлээд, V-VIII сард эх үрийн харьцаанаас сүргийн харьцаанд шилжинэ. 3-4 настайдаа бэлгэ боловсорч үржилд орно. Жил өнжиж төллөнө. Ногооны сөл тасарсан үед баянбүрд, булаг шандны ойр бэлчээрлэж байгаад, ногоо ургахаар алслана. 5-10 өнжиж ус ууна. Зун харьцангуй сэрүүн салхитай өндөрлөг газар бараадна. V-VI сард гуужна. Гэрийн тэмээтэй үржилд орно. Нэгдүгээр үеийн эрлийз бие галбир, авир төрхөөрөө хавтгайн шинжтэй байдаг. Ихэвчлэн заг, улаан бударгана, шармод, сухай, баглуур зэрэг сөөг, сөөгөнцөр ургамлаар хооллоно. Өвөл цас дагаж өдөр, зун өглөө оройн сэрүүнд бэлчээрлэнэ. Хаврын хүчтэй шуурганаар эрэг, ганга, мод сөөг нөмөрдөн өнжин хонон хэвтэнэ. Холч хараатай, үнэрч, соргог.
Тоо толгой, хомсдох шалтгаан: Хавтгай 1943 онд хамгийн цөөн 300, 1959-1960 онд 400-500, 1974 онд 900 орчим болжээ. 1975-1976 оны судалгаагаар, 400, 1980-1982 онд 500-800 толгой байв. 1982-1989 онд жил бүр нөөцийн үнэлгээ тогтоосноос үзэхэд 480-555 байв. 1993 оны байдлаар 320 болов. 2012 онд хийсэн тархац, биологийн нөөцийн үнэлгээгээр, 800 гаруй толгой гэж үнэлэгдсэн. 1975 онд Говийн их дархан цаазат газрыг байгуулснаас хойш популяцийн тархац, тоо толгойн хэмжээ тогтворжсон. Бэлчээр, задгай усыг хүн, мал эзэгнэснээс идээшсэн нутгаа орхин дайжна. Чоно ботгыг олноор хөнөөнө. Орсон буур бие биеэ барьдаг тохиолдол гардаг. Өөх, махыг ашиглах зорилгоор хулгайгаар агнадаг. Хавтгай тэмээ машинаас болж байршил нутгаасаа дүрвэн дайждаг.
Хамгаалсан байдал: Монголд 1930 оноос хавтгай агнахыг хуулиар хориглож, Амьтны тухай хуулийн нэн ховор амьтнаар хамааруулж, Монгол улсын улаан ном, Олон улсын улаан номд оруулжээ. Зэрлэг амьтдын нүүдлийн зүйлүүдийг хамгаалах тухай конвенцийн I хавсралтад бүртгэгдсэн. Тархац нутгийг 1975 оноос дархан цаазтай газар болгосон. Их говийн дархан цаазат газарт (Баянтооройд) хавтгай тэмээний гаршуулан тэжээсэн сүргийг бий болгожээ.
Хамгаалах арга хэмжээ: Байршил нутагт задгай ус бий болгох, шинээр уст цэгүүд гаргах, хуучин уст цэгүүдийг сэргээх, ган, зудийн үед нэмэлт тэжээл тавьж өгөх, өвчин эмгэгээс сэргийлэх, гэрийн тэмээтэй нийлүүлэхгүй байх, чонын тоо толгойг зохицуулах, хязгаарлах, зориудаар өсгөн үржүүлэх.
==Эшлэл==
|
