Манжууд хятадыг эзэлсэн нь: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Tag: 2017 source edit
Мөр 1:
[[Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 4.gif|250px|thumb|Манжийн байлдан дагуулалт]]
[[Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|250px|thumb|Манжийн довтолгоо 1644-1662]]
Манжуудын[[Зүрчид|ЗҮРЧИД]]<nowiki/>ийн удаахъудаах сэргэлт нь 17-р зуунд айшин[[Айсингиоро|Айшин гиоро]] овгийн Нурхайч жүрчидийг нэгтгэн[[Нурхач]] 1616 онд хожмынжүрчидийг Алтаннэгтгэж, буюу Жин[[Чин улс,|'''Амага манжаарАйшин АмагаГүрүн''']] айшин(хятадууд гүрүн'''Хожуу улсыгЖинь байгуулжУлс''' хаангэдэг) хэмээгдэхнэртэй үеэсулсыг эхэлжээбайгуулсан. Тэрээр 2 жилийн дараа “долоон'''долоон өшилөсөл гомдол”гомдол''' гээчийг зарлан хятадын [[Мин улс|Мин улсын]] холбоо харъяанд байх бусад жүрчин аймгуудтай хэдэн удаагийн амжилттай байлдаанаарбайлдаж, ЛяодунгийгЛяодунгийн хойгийг эзэлж, 1625 онд МүгдэнгШэньян хотыг эзлэн нийслэлзүрчидээр Мүгдэн гэж нэрлэж Нийслэл хотоо хэмээнболгосноо зарлажээтунхаглажээ. Ингэснээр тэрээр эдийн засаг хүн хүчний нөөцөөр хүчирхэгжин МонголтойМонголын [[Хорчин]], [[Горлос]], [[Харчин]], [[Өвөр Халх]], [[Цахар]] аймгуудтай шууд хиллэн харилцах болжээ. Тэр үед Монголчууд хэдий тархай бутархай ч бүс нутагтаа хүчирхэг улс төр цэргийн байгуулалтай байв. НурхайчНурхач Монголчуудыгбаатар Мингийннь Мин улсын эсрэг хэд хэдэн удаа байлдахдаа ялалт байгуулсан ч, цэргийн хүн хүчээр дутмаг байсан тул, Монголын аймаг хошуудыг холбоотноо болгох бодлогыг амжилттай хэгэгжүүлэн язгууртнуудаа монголтой худ ураг болгон тэднийг дээрөөртөө дурдсанчлантатах монголтөрөл бичгийгбүрийн авчаргыг хэрэглэсэнхэрэглэж байнабайсан. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн нэр төдий бага хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм.
 
1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хань цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр Мин улсын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ.
1626 онд Найман, Бааран, Онниуд, Горлрос аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхайч Нанжин хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин Юан Чунжуанд хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. Хаан ширээний тэмцэлд 8-р хүү нь болох Хун тайж амжилт гарган 1627 онд Абахай хэмээгдэн хаан суув. 1628 онд Лигдэн хаан Мингийн хязгаарын Сюан-фу, Да-тунг довтлон мөн Хянганы нурууг давж Хорчин, Түмэдийг эзэлжээ. Энэ нь Галдан бошигт халхыг шахамдуулсантай адил явдал болсон юм. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. Лигдэн Хөх нуурт зугтан ирж халхын Цогт хунтайжийг хүлээх зуураа 1634 онд тэнгэрт хальжээ. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай ханы Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх Юан Чунжуаны эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ.
 
== БЭЭЖИН ХОТЫГ ЭЗЭЛСЭН НЬ (1644 он) ==
1636 онд Солонгост довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр Мин улсын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхайчийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж (манж хэмээх нэрний тухайд Нурхайчийг манзуширийн хувилгаан гэдгээс үүссэн гэх боловч зарим судлаачид түнгүс хэлний их гол буюу манжунг хэмээхээс үүссэн гэх нь бий) Лигдэн хааны хүү Эжэй хан Юан гүрний Чингэсийн тамгыг Абахайд өргөлөө хэмээн 1636 онд улсын нэрийг Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн хэмээн өөрчилж Абахай ханыг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад их эзэн Чингэс хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа. Мөн онд халхын ноёд Абахайтай хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр есөн цагааны бэлэг өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж Засагт хан манжийг эсэргүүцэн Хөх хотыг уулгалан довтолжээ.
1643 онд [[Дээд эрдэмт|Абахай]] гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү ХүүжХүүгэ чин ван болон эцэг нэгтэй дүү Доргон чин ван нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн[[Доргон|Доргон 5вангийн]] настайталын хүүгноёд хаан[[Дээд өргөмжлөхөөрэрдэмт|Абахайн]] тохиролцож9-р 1644хүү онд5 Шүннастай жихүү [[Эеэр засагч|Фулин]]<nowiki/>ийг хаан болжөргөмжлөгдөж, эеээроны цолыг [[Эеэр засагч|Шүньжи]] гэгдвэйхэмээв. Энэ үед хятадын [[Мин улс]] дотоодын самуунтайсамуун байснынь оргилоргилдоо ньхүрч, 1644 оны 4 сард Бээжинг[[Бээжин]] хотыг [[Ли Зичэн|Ли Зичэны]] удирдсан босогчид эзлэнэзлэхэд Мингийн сүүлчийн хаан Чонзэн[[Чунжэнь|Чунжэн]] амиа хорлон Мин улсын ноёрхол төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байхбайрлаж, Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч Вү[[Ү СангуйнСангуй]] жанжны зүг хөдлөгжээилгээжээ. ВүҮ жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. (заримЗарим сурвалжидсурвалж мэдээнд түүний гэр бүл бээжинд алагдсан учир бууж өгсөн гэх нь бий) УрдынУрьдийн дайсан шинэ холбоотнууд Чонзэн[[Чунжэнь|Чунжэнь хааны]] өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөөөөрсдийгөө мингийнМингийн залгамжтөрт лагчулсыг залгамжлагч гээд 10 сарын 30-нд [[Эеэр засагч|Шүнь Жи]] хааныг тэнгэийн[[тэнгэрийн хөвгүүн]] [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм.(энэ хугацаанд хятадууд асар их хохирсон жишээ нь 1645 оны Яанжоу-ийн аллага-10 өдөрт Додо хунтайжийн зөвшөөрлөөр 800.000 хүн) Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Вү-ийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. Эеээр засагчийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ Доргоны засаглал байлаа. Тэрээр Вү-тэй холбоолон бээжинг эзэлснийг дээр өгүүлсэн билээ. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.
 
== ӨМНӨД МИН УЛСЫГ БАЙЛДАН ДАГУУЛСАН НЬ (1644-1661 он) ==
1643 онд Абахай гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү Хүүж болон эцэг нэгтэй дүү Доргон нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд Шүн жи хаан болж эеээр засагч гэгдвэй. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг Ли Зичэны удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан Чонзэн амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн Шанхайгуан боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч Вү Сангуйн зүг хөдлөгжээ. Вү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. (зарим сурвалжид түүний гэр бүл бээжинд алагдсан учир гэх нь бий) Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чонзэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэийн хөвгүүн хуанди хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм.(энэ хугацаанд хятадууд асар их хохирсон жишээ нь 1645 оны Яанжоу-ийн аллага-10 өдөрт Додо хунтайжийн зөвшөөрлөөр 800.000 хүн) Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Вү-ийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. Эеээр засагчийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ Доргоны засаглал байлаа. Тэрээр Вү-тэй холбоолон бээжинг эзэлснийг дээр өгүүлсэн билээ. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.
Бээжин хотыг эзлэн авсны дараа Манжийн арми, хятадын бүх нутгийг эзлэн авахаар идэвхтэй байлдааны ажиллагаа өрнүүлсэн. Тухайлбал 1645 онд [[1645 оны Янжөүгийн хядлага|Янжөүгийн хядлагаар]] 10 өдөрт [[Додо]] вангийн зөвшөөрлөөр 800.000 хүнийг олзон аваад, хядан устгаж байсан. Хятадын өмнөд Мин улсын сүүлчийн эзэн хаан Ёнли нь Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон хэдий ч Ү Сангуй жанжны удирдсан манжийн арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. Эеээр засагчийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ Доргоны засаглал тогтож байлаа. Тэрээр Ү Сангүй тэргүүтэй хятад жанжидтай холбоолон бүх хятадыг богино хугацаанд эзэлж байсан. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.
 
== ЭНХ АМГАЛАН ХААНЫ ҮЕ (1662-1722) ==
Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийнКансигийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настайнастайд хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь [[Эеэр засагч|Шүн жи хаан]] Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд [[Сонин (Төр баригч)|Сонин]], [[Эбилүн]], [[Сүксаха]], Обои[[Обой]] нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. Энх Амгалангийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юанань,[[Юньнань Гуочоумуж|Юньнань]] мужийг захирч байсан Ү Сангүй, [[Гуандун муж|Гуандон]] мужийг захирч байсан Шан Кэши, Фүжиэны[[Фужянь захирагчмуж|Фужянь]] нармужийг болохзахирч байсан ханГэн үндэстэнЖонмин Шаннарын Кэжиурьдийн эдлэж байсан онцгой эрх мэдэл, Жэнцол Зонминчимэгийг болонхураан мөнөөхавч, Вүтэдний Сангуйтаноронд нийлэнманж, монгол, хятад захирагч нарыг томилон удирдах болсонд тэдгээр ноёд дургүйцэж, тэд нэгэн зэрэг бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд 3[[Гурван феодалын бослого]] гэгджээ.
 
{{stub}}
1630-иад оноос Хятадын Мин улсын дотоодод тэмцэл хурцдаж Ли Цзы Чэн тэргүүтэй тариачны бослого хэрэгжиж нийслэл Бээжин хотыг эзэлсэнд Мин улсын хаан өөрийн орд өргөөний дээгүүр дүнхийх толгойн оройд өөрийгөө боймолон амиа хорлон үхжээ. Тариачны бослогоос айсан Мин улсын цэргийн жанжид Манжийн цэргүүдээс тусламж хүсэн 1644 онд цагаан хэрмийн боомтын хаалгыг нээж Манж цэргүүдийг оруулсан байна. 1643 онд Манжийн хаан Хунтайж нас бараад байсан бөгөөд түүний 8 дугаар хүү 5 настай Фүлин\эеэр засагч\ хаан ширээнд суугаад байсан билээ. Тэрээр нас бага байсан тул Доргон хэмээх ноён төрийн хэргийг мэдэн явуулж байсан байна. Ингээд манжийн цэргүүд тариачны бослогыг дараад зогсохгүй Мин улсын нийслэл Бээжин хот болон бусад газар нутгийг эзлэн авч Бээжин хотыг нийслэлээ болгосон байна. Ийнхүү манжийн цэргүүд Мин улсын ноёдын тусламжтайгаар умард хятадыг эзлэн авсан байна. Өмнөд хятад 1671 оноос хүчээ авсан ч 1680-аад он хүрч дарагдсан байна.